De Tsjerne. Jaargang 22

[p. 160]

Yge Foppema / De woartels fan de beam

Theun de Vries, De namen in de boom.
P.N. van Kampen en Zoon n.v., Amsterdam - 1967.

In boek is in boek, en neffens in treflike opfetting is it gjin skiklik dwaen en bihelje de skriuwer yn in bisprek dêrfan. Boppedat wurdt yn dit nûmer, sa't ik bigrepen ha, oer de persoan fan Theun de Vries min ofte mear wiidweidich skreaun troch oaren dy't him gâns better kenne as ik, dat it soe fierwei de baes wêze as ik my biheinde ta in skôging fan De namen in de boom sa't it boek dêrhinne leit: 317 bledsiden mei alve forhalen en dêrefter in bibliografy fan it wurk fan de skriuwer fan 1925 oant 1967; de forhalen wurde yn 'e katalogus Boeken in huis fan de (Hollânske) Boekewike biskreaun as ‘jeugdherinneringen van de auteur, die daarmee een aantal namen in de boom van zijn jeugdjaren snijdt.’

Mar is it dwaenlik en lit krekt dizze skriuwer bûten biskôging by it bioardieljen fan krekt dit boek? Yn dizze bondel komme jin de Fryske Wâlden (of alteast in part dêrfan) yn it bigjin fan de tweintichste ieu tomjitte en in lytse jonge - yn de earste forhalen giet hy noch net nei skoalle - dy't dêr opwaekst ta jongfeint en opwaeksend himsels losskuort fan de lytse wrâld dêr't hy yn berne is en dêr't hy by einsluten fan fielt dat hy der net mear ta biheart, sûnder noch to witten hwer't hy dan winliken al by heart: ‘Maakte ik al deel uit van de wereld die zij (de âlden fan de ik-figuer) als onbenaderbaar en verwerpelijk links lieten liggen? Bij wie behoorde ik?’ (bls. 321). De frage wurdt yn dit boek net biandere, it einget mei it wurd ‘vaarwel’ en it hwerhinne moat de lêzer mar earne oars sykje.

Is dy jonge, dy lytse Wilt - lyts yn tsjinstelling ta syn neef greate Wilt, beide binne neamd nei har pake, de âlde Wilt Tjaarda - is dat Theun de Vries yn syn tiid? Né fansels, in forhael is gjin kronyk en in skriuwer plicht him yn syn wurk wei to stopjen; net omdôch hat Theun de Vries syn haedpersoan Wilt Tjaarda neamd. Ja fansels, hwant hwa't himsels yn eat forberget sit dêryn en hwer soe in skriuwer oars oer skriuwe as oer himsels? Chaque peintre ne peint que soi-même. Hy is it dus al en hy is it net, de man dy't nammen snijt yn de beam fan syn

[p. *9]

Net útfierd omslachûntwerp fan de skriuwer sels by syn roman Stiefmoeder aarde

[p. *10]

Net publisearre tekening fan de skriuwer sels by syn roman Stiefmoeder aarde

[p. 161]

jonge jierren is net lytse Wilt safolle jierren âlder wurden, de man stiet by de beam, dy't grif wol gâns grouwer is as eartiids, fiket der hwat nammen yn en giet wer fuort, mear is der net by, mar hwerom is hy krekt by dy âld beam kommen? De beam is djip biwoartele yn Fryske groun, mar de man dy't lyk as lytse Wilt farwol sein hat en fuortgien is, hwer hat dy syn woartels?

Theun de Vries skriuwt in stoer en manlik, byldzjend en linich proaza en hy hat in redenrykdom ta syn foldwaen dy't mannich skriuwer fan Hollânsk komôf him wol forgunne mocht. (Men sjocht dat mear by Fryske skriuwers dy har by it Hollânsk jown hawwe: hja moatte der flyt op dwaen). Nammersto mear falle jin inkelde eigenaerdichheden yn syn styl en wurdkar op.

Hy biskriuwt ‘een smalle zandbaan waar een goed paard een wagen met hooi schraagjes doorheen kon zeulen’, de toppen hea hingje noch yn de tûken fan 'e beammen (bls. 25). Van Dale ken it wurd schraag yn 'e bitsjutting amper, nauwelijks al, mar neamt it (gew.), provinsiael. Ik wit net út hokfoar Hollânsk sprekkende provinsje dat wurd skaeit, mar soe it net it wierskynlikste wêze dat Theun de Vries, fykjend yn de beam fan syn jonge jierren, it gewoane Fryske wurd skraech yn it sin kommen is? Alde beammen kinne in opmerkliken ynfloed ha op kunstners dy't yn har smel skaed stiene doe't se noch beamkes wiene.

Theun de Vries nimt wol faker wurden foar kar dy't by Van Dale it merkteken (gew.) drage, bygelyks op bls. 122: ‘hij dorst nu zijn ogen ook hun gerak geven’; op bls. 153: ‘En wie betaalt voor al die snipsnaren en prullen?’ (Van Dale ken nammers snipsnaren net, al snipsnaarderijen); op bls. 160: ‘Hebrigje en Sweitske kreeuwden na korte tijd dapper met haar moeder mee’ (haar yn it froulik meartal is ek gjin hjoeddeisk Hollânsk). Stal yn de bitsjutting fan postuer hjit by Van Dale (dicht.), Waling Dykstra jowt in sljochtweihinne foarbyld: ‘in keardel moai heech fan stal’ en sa brûkt Theun de Vries it wurd ek: Jouwert wie ‘een huzaar om te zien: lang van benen en stal’ (bls. 118).

Dat alles is net bjusterbaerlik mar al moai ûngewoan. It biwiist neat, mar it jowt jin to tinken, binammen as men sjocht dat Theun de Vries ek wurden brûkt dy't hielendal net by Van Dale, mar al by Waling Dykstra of yn it Frysk Wurdboek to finen binne: ‘de gewante boerenman’ (bls. 131); ‘Hij gooide de laatste brolboel die hij nog vasthield van zich’ (bls. 164); of dy't yn it Hollânsk in oare bitsjutting ha as dy hwer Theun

[p. 162]

de Vries se yn brûkt: ‘Geld is maar een mensenbehelp’ (bls. 141); ‘dat zij er zelf oremus van werden’ (bls. 195).

Mei dizze foarbylden oan to heljen wol ik bileaven net úthâlde dat Theun de Vries syn Hollânsk proaza fol frisismen sit. Dat docht it net. Mar ik bin ré de stelling to fordigenjen dat immen hwa't sokke dingen ta de skriuwmasine útrattelt en dy't sizwizen brûkt lyk as voor lagerman spelen (bls. 145; tink oan lytsman wêze) en ‘gewillig in de zelen’ (bls. 147; tink oan yn alle silen mak) in Fryske skriuwer is dy't him fan de Hollânske tael bitsjinnet.

Yn De namen in de boom is Theun de Vries weromgien nei it plak dêr't syn nei alle kanten útsprantele libbensbeam biwoartele is en it resultaet is in boek sa Frysk as it mar wêze kin. It lânskip dat er biskriuwt, de minsken yn har hâlden en dragen, it is alles Frysk yn ieren en sinen. Yn dat lân en tusken dy minsken groeit lytse Wilt op, in iensum bern, ienling fan nommele menniste lytse boargers fan boereskaei. Hy heart net by de boeren en net by de arbeiders en alhielendal net by de rebellen, it útskaeisel út de Swarte Kûle dêr't gjin fatsoenlik minske gedoente mei hawwe wol, dy't yn in oare, faeije mar frijere wrâld libje en dy't faeks dêrom sa fûleindich oanloklik is foar hwa't iensum en op har sels binne.

It forhael Negotie bringt ús yn 'e kunde mei Houkje, widdou fan in lytse koumelker dy't bisiket it earmoedige spultsje dat har man har neilitten hat byinoar to hâlden en har twa lytse famkes kreas op to bringen. Tusken dizze iensume frou en it iensume jonkje Wilt ûntstiet in nijsgjirrige freonskip. Mar Houkje misbrûkt har yn 'e eagen fan de lytse mienskip, hja slacht om mei ien fan it folk út de Swarte Kûle dy't syn trekken waernimt as de iensumens har to folle wurden is. It bern is dêr ûnwittend tsjûge fan. Houkje moat it doarp forlitte en lytse Wilt bliuwt iensumer efter as er tofoaren wie.

De tragyk dy't út dit forhael opriist spriedt him as in waes út oer alle oare fortellingen, ek oer de humoristyske - fan Poldeke de Belgyske flechtling dy't net by har skrutene boerefrijer bliuwe mei; fan beppe en dy har avontûren op har reis nei Amearika en werom; fan Wilt syn earste forealens, dêr't de heechste opteinens bistiet út it ienkear tsjin him glimkjen, mar dat is genôch om in kearpunt yn syn eksistinsje to wurden. Al dizze en de oare forhalen binne skreaun mei in ûnfeilber oanfielen fan hwat der yn in bernesiel omgiet, de haedfiguer is der yn

[p. 163]

syn relaesje mei it formidden dêr't er yn forkeart ûnforjitlik yn tekene en de skerpte fan de letters dy't de masterhân fan de kunstner skynber sûnder to wifkjen mei birettens yn 'e beam snien hat - net ien to folle, net ien to min - tsjûget fan de klearens dêr't de skriuwer it bern dat er west hat mei waernommen hat. Mar oer alles hinne leit de tragyk fan de iensumens en de wémoed om it forliezen fan hwat nea eigen wurden is; yn alles priuwt de oandachtige lêzer ‘de bittere voorsmaak van hetgeen onherroepelijk voorbijgaat’. Dit binne de lêste wurden fan de skets Kastanjes, twa bledsiden dy't yn har dichterlikens in hichtepunt útmeitsje yn dizze bondel en om my yn it hiele wurk fan Theun de Vries.

En nou liz ik it skôgingsark del en pak myn bûsmes en fykje ik hwat yn in beam. It sil in tritich jier forlyn wêze dat in redakteur fan in Amsterdamsk wykblêd yn briefwiksel rekke mei in hwat jongere skriuwer dy't doedestiids forboun wie oan de lêsseal yn Snits. De brieven fan dy skriuwer rounen oer fan in forheftich forlangst om dêr wei, hy wie oergunstich op de oare om it foarrjocht midden yn it literaire libben to stean en hy biklage himsels oer de binearjende eanghertigens fan it formidden dêr't er yn tahâlde moast. Dy oare wie doe krekt safier dat er de legens en de hollens fan dat forneamde ‘literaire libben’ wol bisjoen hie; hy andere dat men oeral jinsels wêze koe (en forgeat faeks dat net eltsenien it oeral wurde kin); hy bisefte mar al to goed dat syn flecht út itselde Snits tsien jier tofoaren in flecht foar himsels west hie en dat dêr ek to finen wie hwat hy op oare plakken omdôch socht hie - en pas folle, folle letter foun.

Elk moat syn eigen paed fine yn it libben. Theun de Vries syn wei roun bûten Fryslân en dy fan syn korrespondint net nei Fryslân werom, alteast net as wenplak. De forlossing út de iensumens, it hâld yn it libben hawwe hja op ûngelikense wize foun. Beammen groeije, har tûken strekke har nei alle kanten en frjemde fûgels nêstmeitsje der bywilen yn. Mar as de sechstichjierrige skriuwer de nammen fan syn oantinken snijt yn de beam fan syn forline, docht it bliken dat er yn wêzen bleaun is hwat er altiten wie. Hy mei dan syn memmetael as kunstner farwol sein ha, syn hert weijown oan oare dingen, hy is troch alles hinne in bern fan Fryslân bleaun, fan de groun dêr't de beam syn woartels yn hat en dêr't hy ûnforwrigber yn stiet. Fryslân kin mei rjocht en reden greatsk wêze op syn fuortdoarme soan dy't mei dizze bondel op 'e nij biwiist dat hy ien fan de greate Nederlânske skriuwers is fan dizze tiid.

[p. 164]

Hânskrift THEUN DE VRIES

[p. *11]

De auteur yn 1958 mei syn gastlju kuijerjend op de Chineeske muorre by Peking
(Chineeske foto)

[p. *12]

‘Domela, ús forlosser’. Net publisearre tekening fan de skriuwer sels by syn roman Stiefmoeder aarde