De Tsjerne. Jaargang 22

[p. 115]

D.A. Tamminga / Fiif ûren retrospeksje

Anne Wadman, By de duvel to bycht. Roman. Drukkerij en Utjowerij Laverman N.V., Drachten - 1966.

Yn in fraechpetear dat Tiny Mulder okkerdeis mei Anne Wadman hawn hat (De Tsjerne, nr. 1, 1967) lit de skriuwer him ek even út oer de kritiken op syn romans. Hy tinkt faek dat de kearn net rekke wurdt, it giet net oer hwer't it om giet.

Hwer giet it om yn Wadmans lêste boek? In stikhinne om itselde as yn de measte eardere romans en forhalen fan sines: in analyse fan gefoelens en noty's hwerby't de komponint ‘skuld’ der tige ynweacht. En it giet om it ôfréagearjen en it oerwinnen fan dy skuldgefoelens by de haedpersoan, de ‘ik’. Ek nou wer set dy haedpersoan de stikels fûl op tsjin in him frijhwat fijannige bûtenwrâld. In wrâld dy't net of amper de bisteansreden ynskikt fan sokke jin toheisterjende wroechwjirmen. Ek nou wer soe men Wadmans haedpersoan in moralist neame kinne. Gjin sedemaster yn de itige bitsjutting, gjin lytsboargerlik apostel fan de reine libbenswandel, mar yn dy sin dat er it amoréle ôfskouwen fan forantwurdlikheden by himsels èn by de oar ôfwiist as lef en swak. Hy wol klearrichheit oer de motivearringen en eftergrounen fan eigen (misse) dieden, by wol ûntmaskerje, hy wol troch de bylkjende glêdde bûtenkant hinne stjitte nei de faek foaze en biroaide binnenkant.

In soarte fan geastlike autopsy is him eigen, in vivy-seksje dy't soms de deugd, mar faker de ûndeugd bleatleit. Dizze haedfiguer hjit Jelmer Koopmans en hy is in skerp registrearder fan inerlike en uterlike réaksjes by himsels en by syn tsjinspylder. Dit hiele forhael troch dûke implesyt fragen op lyk as: hwat is goed, hwat kwea? kin kwea goed wêze? is it kwea ûnûntkomber? kin goed ek ris kwea wêze troch selsbidroch en earlike forlechjes? De homo sapiens heart mei himsels yn it reine to kommen, mar is dêr net ta yn steat.

De ynhâld fan dizze paperback fan 165 pagina's bistiet út in petear tusken twa persoanen dy't inoar yn in tweintich jier net sjoen hawwe. Mei in pear lytse dékorwikselingen - kunstgrepen fan de skriuwer dy't tige goed slagge binne - hat dat petear pleats oan in kafétaffeltsje. Dy dialooch wurdt hieltyd ûnderbrutsen en wol yn haedsaek troch trije dingen: it oan-ien-wei herhelle ritueel fan sigaret-oanstekken, bitsjinne-wurden,

[p. 116]

drinken, de werjefte fan hwat de haedpersoan yn en foar it kafé mei de eagen waernimt en fierders dy syn prakkesaesjes en oerlizzingen, de monologue intérieur. Troch dit lêste foaral binne flash-backs mooglik dy't it forhael op tige natuerlike en fascinearjende wize opbouwe. Apart en de réaliteitsyllúzje forsterkjend is wol dat it tiidsforrin dêr't it forhael yn spilet sahwat oerienkomt mei de tiid dat men it boek útlêst: fiif ûren duorre it ear't ik it út hie, fiif ûren duorret ek it forhael fan dizze ‘bycht’. De beide gesprekspartners binne de hwat âldere ex-politike delinkwint Kaspar Mulder (fiif jier sitten, nou suksesfol sakeman: de duvel) en de 48-jierrige bilestingkonsulint Jelmer Koopmans (út in pro-dútsk oarlochsnêst, mar sels net ta kollaboraesje forfallen, nou troud en heit fan twa opgroeijende bern: de bychteling). Mulder hat âlde brieven foun, skreaun oan him troch Jelmers broer en rivael-in-eroticis Ealse, ear't dy foel oan it Eastfront. Hy wol mei Jelmer oer syn eardere kammeraet prate. Dy brieven roppe de bisettingsjierren wer op en de tiid fuortdêrnei. Hwat Jelmer oangiet binne trije froulju anneks mei dizze reminiscinsjes: Tine, de hjoeddeiske wettige húsfrou, Mineke, syn eardere faem dy't Ealse him ôfpikt hat en dan noch in soarte fan aspirant-callgirl, mei hwa't Jelmer in bûtenechtlik avontûr bilibbe hat. Dy lêste hjit Monica, mar sy ûntrint har histoaryske namgenoate, de mem fan Augustinus, yn hannel en wannel gâns in ein. Letter blykt Mulder stom tafallich ek seksuéle kunde oan dizze Monica to hawwen.

Mulder, hear èn sjappy, duvel mar net sûnder humane trekken, wit mear fan Jelmers forline as dy leaf is. Stadich wringt er dy syn geheimen der út. De fierdere ynformaesje kriget de lêzer troch de selsbispegelingen fan Jelmer Koopmans oer it wjerfarren fan doedestiids. It docht al gau bliken, syn troud-wêzen mei Tine is in wankele saek, fan in seksueel snelforkear is tusken harren al lang gjin sprake mear, de bern binne mar in swak binend elemint, koartom de dea is yn 'e houlikspot. Syn wrok en âld sear tsjin de broer-frontstrider Ealse falt yn dûgen as Mulder mei de brieven ta biwiis fortelt hoe heech Ealse him, Jelmer, hie. Teistere troch wroeging, alkohol en maechsûr moat de bychteling yn 'e ein ek syn lêste en djipste oarlochsgeheim kwyt: it wurkleas tasjen by it oppakken yn syn doarp fan in ûnderdûkte joadefamylje troch de SD, wylst it him tofoaren troch in telefoanysk forsin fan de Dútskers bikend wie dat dy oerfal wêze soe.

As rêchbonke fan it forhael hat Wadman in prosédé tapast dat tige nijsgjirrich is, mar foar in skriuwer lang net maklik to hantearjen. Jelmer

[p. 117]

Koopmans is de ‘hy’ yn de roman, mar koe einliks likegoed de ik-figuer hjitte. Dy ‘hy’ registrearret ûnophâldlik it visuéle barren om him hinne (oare minsken yn it kafé, strjitforkear op it plein dêrfoar, Mulder syn mimyk en meneuvels), mar tagelyk wurde forteld de reminiscinsjes dy't dy ‘hy’ dêroan forbynt en de assosiaesjes dy't se by him oproppe. Mulders gedachten en inerlike driuwfearren wurdt de lêzer net rjochtstreeks wys, mar allinne via hwat Jelmer Koopmans tinkt of formoedet. Sadwaende bistrykt it forhael hieltyd ûngemurken in stikje forline. Mei Mulder as tsjûge-à-charge foar him oer en mei it pakje brieven en letter noch in foto as corpora delicti op 'e tafel rôllet stikje by bytsje it libben dat Koopmans de lêste tweintich jier lein hat út 'e wynsels. Foaral troch dizze natuerlik wurkjende retrospeksje is it Wadman slagge in knappe en spannende yntrige op to bouwen. Hast elke ‘claus’ fan 'e dialooch tilt de sluijer even heger op, elk eintsje tobektinken, ôfwiksele troch it smook- en drinkritueel, bringt de ‘ûntknoping’ justjes tichterby. Dit hâldt de lêzer yn spanning as by in detectiveroman. As men lykwols alles tinkt hawn to hawwen, blykt it breedste noch binefter. De bychteling falt folslein troch de koer as er oan de âld-n.s.b.-er Mulder it geheim fan syn libben, hjirboppe al neamd, fortelt, in geheim dat er selst foar eigen frou en bern altyd soarchfâldich forswijd hat. Dy ûnforwachte bikentenis fiert it forhael nei syn klimaks. As alles der út is folget noch in slotscene dy't jin grotesk oandocht, like grotesk as de ein fan Tr. Riemersma's roman Fabryk, dêr't de held yn Stront en Jiske ûndergiet. Mislik troch nikotine, alkohol en nerveuze spanning spuit Wadmans haedfiguer op 't lêst alles yn it kafé der ûnder. Symboal fan de psychyske walch dy't er fan himsels hat? It wurdt net dúdlik, mar men kin it der yn sjen.

Bihalven oan syn goed oan it lêst ta biwarre ‘plot’ en oan in funksionéle dialooch ûntlient dizze roman syn literair gehalte foaral oan it ironisearjend werjaen fan Jelmer Koopmans syn gedachtesprongen. In pear foarbylden: ‘Hy lei it (sigarette-eintsje) tofrommele yn 'e jiskebak, aenst nijen keapje, rook wer fiersten to folle, fleurich op nei de longkanker, moarns hoastje en kuche en dat frekte justjes pynlike gefoel efter de ribben, efter de boarstbonke, Hear jow my in soun libben fan frisse lucht, sport en ûnthâlding, de paden op, de lanen in.’ (bls. 37). ‘Mulder lake sûnder lûd to meitsjen, dat wol sizze hy sette it jachthounegesicht yn in geheimsinnige brike tear en snûfde. Syn kop hie nou hwat fan in grouwe, út 'e foegen woeksen rôt.’ (bls. 15).

Gauris ek treffe jin yn Wadmans styl staeltsjes fan plastysk-raek wurd-

[p. 118]

gebrûk. Sa bygelyks as it oer it drokke autoforkear giet op it plein foar it kafé: ‘Twa greate griene bussen skeukten har der tusken’ (bls. 39). Of dit: ‘As... de nije dei as in skiere krie tusken de gerdinen stiet’ (bls. 105). Soms ek hinget de ekonomy fan dizze skriuwtrant oer nei it afoaristyske of paradoksale: ‘in heit is in kwetsber ding’ (bls. 40); ‘Untrou is de banaelste deugd dy't de man siert’ (bls. 95); ‘Hoe âld wie ik wol net foar't ik jong wie’ (bls. 134).

Dat dit skynber achteleas werjaen fan losse tinkflodders maklik liede kin ta de ‘lytse flaterkes’ dêr't de skriuwer it yn it Tsjerne-ynterview oer hat en dy't de werklikheitsyllúzje earder ûndergrave as forstevigje, is ek út dit boek in inkelde kear op to meitsjen. Sa wurdt de lêzer en passant meidield dat bilestingman Koopmans thús de ivich sjongende bosken fan Gulbranssen op 'e boekeplanke to stean hat en ek Hoe hoort het eigenlijk? fan de paedliedster nei de sivilisaesje Amy Groskamp-Ten Have. Dat past net iens sa min by Koopmans syn geastlike status. Mar earne oars docht bliken dat er ek Vestdijk lêst (‘jaja, ik ken myn literatuer’) en selst wit er dat in bipaelde mop ek by de skriuwer W.F. Hermans foarkomt (‘Hermans hat de mop ek earne’). Ja ja, mar hwa hat dy mop mear? De skriuwer Wadman? Yn it boek dat er dwaende is to skriuwen? Mar dit binne ek de iennichste kompositoaryske útskampers dy't ik yn dizze stevich mei pin-en-gat yninoar sette roman fine koe.

It Frysk dat Anne Wadman brûkt is langer frij fan elk idioom-fetisjisme. De tael is linich en op 'e man ôf en skroomt bytiden net it brûken fan foarmen dy't ta it gewoane minskepetear bihearre, lyk as: ‘niks, rauze, trouwens, dapper, ronde, noait.’ Mei it pronomen ‘hja’ liket de skriuwer ôfweefd to hawwen; it forfangen dêrfan troch ‘sy’ en ‘se’ liket my in winstpunt ta. Dat wol wer net sizze dat Wadman him yn dit boek losmakke hat fan álle archayske foarmen dêr't ús skriuwtael - soms ûnnedich - mei opskipe sit. Sa hâldt er noch altyd fêst oan suffiksen as -leas en -eftich en oan wurden as ‘jefte, strielje, thúsreize, geast, dream, stream (mei dêrnêst drome en stoom), tins, lofter, rampsillich, ea, finzenis’ en sa noch in mannich. It soe tinkt my gjin kwea meije dat Wadman as min ofte mear baenbrekkend Frysk romancier it modernisearjen fan dit slach ‘papieren’ foarmen ek ris yn him omgean liet.

By de duvel to bycht is in nij hichtepunt yn it oeuvre fan Anne Wadman, sa hat de útjower op 'e efterkant fan it omslach printe. Nou binne útjowers yn har lofprizings wol ris by de gatten ticht, mar diskear kin men de N.V. Laverman dochs wol folslein gelyk jaen.