De Tsjerne. Jaargang 22

Krityk yn 't koart

Weromsjen sunder wrok

Y. Poortinga, Préokkupaesje of frije kréativiteit. De ûntwikkeling fan de moderne fryske literatuer (1915-1965). Fryske Akademy, Nr. 268.

Dizze rede houd Poortinga op de jiergearkomste fan de Fryske Akademy to Ljouwert, op 4 septimber 1965. In goed ding dat hja útjown is. Hja is in stik nijsgjirriger as de measte publikaesjes fan dit ynstitút, dat meastentiids it wittenskiplik nawle-stoarjen fan de Fries liket to bifoarderjen: it waer yn Boalsert om 1867 hinne of de stambeam fan Gosse Heeringa oant en mei 1501. Eltse skeet moat publisearre, as de wyn mar waeit út de Fryske hoeke.

Dr. Poortinga bihannelet de Fryske literatuer fan 1915 ôf, it jier fan de earste brosjuere fan Douwe Kalma, oant 1965. Syn ûnderwerp is dus histoarysk, mar syn ynteresse gelokkich net. Poortinga, dy't men sa njonkenlytsen as de foarnaemste promotor fan de Fryske literatuer bititelje moat, giet it binammen om de takomst. Hy is gjin J. Piebenga, foar hwa't de literatuer allinne as skiednis nijsgjirrich wie. Hy bliuwt ek as skiednis-skriuwer sels skriuwer, literator.

Poortinga ynteressearret him dan ek foaral foar de roman. Hy forjit de lyryk gelokkich net, likemin as trouwens it toaniel; yn syn oardiel oer de modernen is dizze yn 1910 berne romanskriuwer ek tige rejael, mar in ynkringende karakteristyk fan it wurk fan Miedema, Wybenga of De Jong siket men omdôch. Hy wol trouwens ek net yn it foarste plak karakterisearje. Hy wol witte, hoe't it sit mei it fuortbistean fan de literatuer, sadat ek yn it stik oer de lyryk syn prognose faeks it nijsgjirrichst is: ‘Miskien dat de eksperiminten mei it direkte, it primitive, it aldersimpelste en alderhelderste dy't har hjir en dêr al wer oankundigje, net inkeld tydlike wjerslach binne, mar perspektiven iepenje op wer in hiel oar tydrek hweryn de poëzij wer iepentlik en rjochtstreeks skelle en fortelle, spotte, stride en tsjûgje doar, al is it dan net mear op 'e “forhege toan” fan foarhinne’ (23).

Poortinga bigjint mei in bisprek fan de idéën fan Hof en Kalma oer de Fryske literatuer. Hja stiene foarinoar oer, Hof mei syn stribjen nei in folksaerdich taelgebrûk en Kalma as lieder fan de Jongfriezen, dy't in Fryske literatuer meitsje woene yn de ynternasionale sin fan dat wurd. Poortinga wit oannimlik to meitsjen dat yn dizze kontroverse de Jongfriezen gelyk krige hawwe. It hjoeddeiske Fryske, literaire libben sjocht er mei rjocht en reden as in forfolch op de Jongfryske literatuerbiweging. Hof, dy't mei syn stribjen nei in folksaerdice literatuer ek net folle ha moast fan Hollânske ynfloed yn it literaire, krige fan de skiednis ûngelyk. Poortinga bislút syn lêzing mei de pregnante wurden: ‘Hwat Hof allinne mar mooglik achte, is ûnmooglik wurden, en inkeld hwat neffens him ûnmooglik wie, is nou noch mear mooglik’.

Wol mient Poortinga dat Hof foar in great

[p. 37]

part gelyk krige hat hwat de tael oangiet. Hof warskôge altyd foar in al to greate spanning tusken de tradisionéle skriuwtael en de sprektael en dêr sitte wy nou yndie mei, seit Poortinga, dy't op dit stik nei myn bitinken al to gau út de skiednis wei it hjoed ynstapt. De hjoeddeiske spanning tusken skriuw- en sprektael is ommers in oarenien as dêr't Hof foar warskôge. Hof wie bang foar in to yntellektuéle tael, dy't him fan it folk forwidere, wylst wy krekt, sa't Poortinga trouwens yn in oar forbân ek sjen lit, tangele sitte mei in skreaun Frysk, dat fakentiden net mear de tael is, dy't de minsken mei har Frysk-ûnder-Hollânske-ynfloed prate. Hof tocht oan de tsjinstelling tusken kunsttael en folkstael. Hy seach net dúdlik, dat de folkstael ek in kunsttael wurde kin.

Hoe sil men ek yn de folkstael dy't Hof bidoelde skriuwe oer de problemen, dêr't neffens Poortinga syn erfaringen op Koartehimmen de jongste romanskriuwersgeneraesje mei dwaende is? ‘it mingde houlik... in lesbyske forhâlding... de minske dy't der ûnderstrûpt yn de yndustry... middelbereskoalleproblemen; it frustrearre, lege libben fan de semi-yntellektueel; it ûnminsklike yn 'e militaire oplieding (17). Poortinga hat folslein gelyk, as er konstatearret, dat foar de bihanneling fan dit soarte fan saken, dy't de problemen fan ús tiid binne, hiel hwat âld en op himsels geef taelmateriael net mear doocht. In modern Frysk is nedich, sa't in Anne Wadman dat bygelyks skriuwt yn syn romans. Yn it âlderwetske Frysk kinne de neamde problemen net bistean. De wurden en útdrukkings binne der net iens om der oer to praten.

Sa binne der folle mear nijsgjirrige diagnoses en forrassende útspraken yn dizze rede to finen, dy't ek op de forhâlding fan literatuer en biweging yngiet en dêr sels syn titel oan ûntlient. Mei Wadman en Tamminga seit ek Poortnga dat de Fryske skriuwer op it foarste plak skriuwer is. De emansipaesje fan de literatuer foar de biweging oer, sa't dy yn de earste jiergong fan De Tsjerne proklamearre waerd, kin ek nei Poortinga syn bitinken foar de literatuer allinne mar in foardiel wêze. “Nou't de literatuer in ein hinne út it isolemint fan de biweging rekke is en in breder lêzerspublyk foun hat, is lang net altyd mear in soarte fan bikearing-ta-it-Frysk nedich om Frysk skriuwer to wurden”’ (13).

Spitigernôch giet Poortinga net yn op de fraech, oft dat jin losmeitsjen fan de biweging, dat yn De Tsjerne foar in great part skyn wie en likemin yn de sin wie fan Hof as fan Kalma, foltôge is. Soe de ‘Entmythologisierung’ fan it nasionalisme en latinte racisme fan guon Friezen, sa't Bauke de Jong dêrmei bigoun is, net in folgjende stap wêze kinne op de wei fan de emansipaesje fan de biweging? It liket my ta, dat sûnder sa'n démasqué de Fryske literatuer net in soad takomst hat. Hoe sil ien dy't yn it Frysk skriuwt en tagelyk polityk biwust is, him sa lokkich fiele kinne, salang't dat Frysk noch assosiearre wurdt mei konservatyf en nasionalistysk?

Poortinga kin yn 1965 noch sizze: ‘De forhâlding fan de Fryske skriuwers ta de biweging mei neitiid (d.w.s. nei 1945) gauris yn diskusje west hawwe, oan de praktyk fan it literair bidriuw hat dat net al to folle ôf of ta dien’ (9). Anno 1967 is dizze útspraek al wer forâldere. As de praktyk fan it literair bidriuw yndie losstie fan de diskusje oer de biweging, dan hie Bauke de Jong nou yn de redaksje fan De Tsjerne sitten. Omt de facto de literatuer noch oan de biweging boun is, is de fusy fan de trije literaire tydskriften De Tsjerne, Quatrebras en Asyl net trochgien.

Dat lêste hat lykwols mei Poortinga neat meer to meitsjen. Dy syn lêzing is in tige nuansearre, ûndogmatyske en engagearre analyse fan de hjoeddeiske, Fryske literaire situaesje. Men soe wolle dat hy ris in skiednis skreau fan de Fryske skriftekennisse. Ek dat soe wer in stapke wêze kinne op de wei fan de like needsaeklike as pynlike ûntmythologisearring.

LOLLE NAUTA

[p. 38]

Skerper sicht op dynamysk libben

Wylde hierren en oar proaza. Piter Jelles Troelstra. Mei ynlieding en oantekeningen fan Kl. Westerhof. Iduna-rige, nr. 3. Fryske Akademy, nr. 271. Drukkerij en Utjowerij Laverman N.V., Drachten - 1966.

It idé om oan de ‘teksten út de Fryske skriftekennisse fan de 19e ieu’, dy't de Fryske Akademy dwaende is út to jaen, ek in dieltsje ta to foegjen mei it sammele Fryske proaza fan de dichter Piter Jelles, is al wer in jiermannich âld. Op in gearkomste fan it Literair-histoarysk Wurkforbân yn april 1960 wie dêrta yn prinsipe al in bislút nommen. De redaksje fan de Rige, bisteande út K.S. Katsma, dr. Y. Poortinga en G. van der Woude, hat dêrnei al ridlik gau yn de persoan fan Juffrou Kl. Westerhof immen foun, dy't dit karwei oanpakke woe. It yn tiidsforbân setten en byinoar bringen fan Troelstra's yn tydskrift en krante forsille ‘ûnrym’ mei dan gjin jierren fergjend wurk wêze, as der, lyk as hjir, omstaverjen en wurdforklearring by to pas komt, easket it wol gâns tiid en trochsetten. Men kin net oars sizze, as dat de bisoarchster har taek serieus opfette hat, sa serieus dat se selst frij algemien bikende wurden as ‘kypje, skoarje, yn 'e es, deun, jelne, skarlún’ e.o. yn har forklearjende oantekeningen efteryn it boekje opnommen hat.

De fjirtjin greatere en lytsere stikken proaza dy't hjir ôfprinte binne, litte jin mear as ien kant sjen fan de dynamyske persoanlikheit dy't Piter Jelles fan jongs ôf oan west hat. Men fynt hjir stalen sawol fan syn polemysk en skôgjend as fan syn forheljend proaza. Op ien stikje út 1925 nei is dit allegear wurk dat de skriuwer fóár syn tritichste jier publisearre hat, dus fóár syn iepenbiere bikenning ta it sosialisme. Ut dit jeugdwurk komt jin in figuer tomjitte dy't men oant nou ta allinne út it foarste part fan Rispinge en út Wording, it earste diel fan syn Gedenkschriften, kennen leard hie. Troch dizze bondel kriget men sûnder mis noch better sicht op hwat de jonge Troelstra fóár syn ôfreizgjen nei Hollân yn 1893 biweegd hat. De romantyske jongfeint mei niget oan it Fryske folkslibben, de satirikus mei de vis comica, de strider foar Fryske tael en seden, de godsiker út liberael milieu dy't de orthodoksy fan syn dagen de rêch takeart, de bigjinnende advokaet hwa't de forhûddûking oangiet fan arbeider en lytse man, al dy aspekten krije in nijsgjirrige ûnderstreking. Hwat yn it langste hjir opnommen stik ek sterk de klam kriget is de bon vivant dy't de studint Troelstra wie, hwant it tige libbene Wylde Hierren, Moai en mâl út it Grinzer studintelibben, dêr't it boekje syn titel oan ûntlient, is fêst sterk autobiografysk. Mei rjocht neffens my seit de bisoarchster hjirfan, dat ‘P.J. (grif) in soad fan syn eigen ûnderfiningen hjir yn biskreaun hawwe (sil)’.

Dit lêste makket al dúdlik dat Jf. Westerhof ek kommintaer jowt. Foarôfgeand oan elk stik jowt se yndied in boarne-opjefte en soms in koarte karakteristyk fan ynhâld en histoarysk kader. Dat lêste hie om my wol justjes wiidweidiger en yngeander mocht as nou yn dy wurdmannich bard is. Sa is it stik De Hege Brêge datearre op it jier fan publikaesje, 1886, wylst Piter Jelles sûnt jannewaris 1883 al mei in lêzing fan dy namme, grif itselde stik, by Fryske kriten lâns reizget (sj. dr. G.A. Wumkes, Stads- en Dorpskroniek). Om't in tiidrek fan trije jier op dy jierren gâns foroaring bringe kin, hie it tinkt my krekter west en set De Hege Brêge, dy ûnryp-romantyske moralisaesje, mar op 1883. It wol my min oan dat in hast ôfstudearre Troelstra, dy't syn ‘Auseinandersetzung’ mei Wagenaar al efter de rêch hat, yn '86 noch mei hert en siel stean soe efter dit nayf brokje allegory. It is to bigreatsjen dat net alle Frysk proaza fan Piter Jelles yn dizze útjefte opnommen is. Op syn minst acht stkken ûntbrekke. Sa mis ik û.o. de ienakter Oan 'e Sédyk út 1881, in mislearre bisykjen fan de skriuwer ta toanielfornijing en ek Frânske wyn foar en nei 1795 út Nei de Stoarm, in foar syn geastlike ûntjowing

[p. 39]

karakteristike bistriding fan it Neo-Kalvinisme. Ek ûntbrekke it foar skriuwers hâlding tsjinoer it sosiale fraechstik bilangrike Nijjierswinsk fen âlde Foekje fen Heech oan de Fryske fammen (For Hûs en Hiem, 1889), it foar syn romantyskhistoaryske ynteresse typearjende forhael Bernlef en Ludger (ibidem), de âldjiersoertinking In Heiling (ibidem, 1890), dy't in eksimpel is fan Troelstra's ûntjowing as idéalistysk strider, wylst ek de biskôging De Keppel (ibidem, 1888), dy't wol anonym is mar de styl fan de redakteur fan it tydskrift forriedt, in biwiis bybringe kinnen hie foar syn niget as jong advokaet oan in Frysk maetskiplik-ethysk probleem. Dizze proazastikken hawwe de bisoarchster sûnder mis bikend west, mar de redaksje sil har oan bannen lein hawwe. Hie it lykwols dan gjin saek west, dizze hiaten yn de Ynlieding to forantwurdzjen? Datselde hie dan barre kinnen mei noch twa oare hjir net foarkommende stikken proaza, ntl. Wiersizzerij fen Alde Foekje fen Heech út 1881 en de lêzing Fen liet en libben út 1910, dy't eartiids wol beide as aparte brosjueres forskynd, mar nou frijhwat forgetten en min tagonklik binne. Hoefolle fortsjinsten dizze karlêzing út Piter Jelles' proaza ek hawwe mei, dochs ropt er de winsk op ienris in komplete samling foar jin to hawwen mei ynbigryp fan de brieven (Fryske en Hollânske) dy't Troelstra foar en nei oer Fryske saken skreaun hat en dy't nou foar in great part noch yn partikuliere famylje-archiven sitte moatte. Lit it dan sa sjoen wurde dat Jf. Westerhof hjir de rûchste grounstof oandroegen hat foar in takomstige útjefte fan al it Frysk wurk fan de dichter, mar dan foarsjoen fan in literair-histoarysk, stilistysk en ek biografysk kommintaer.

Ta bislút noch efkes splintersykje: it jiertal 1883 op bls. 7 fan de Ynlieding moat 1893 wêze; it sifer IV ûnder de titel op bls. 21 moat V wêze; net of al omstavere foarmen as ‘hewwe’ en ‘preauke’ dogge my ryklikernôch konsesjes oan it Klaeifrysk, wylst in foarm as ‘wifelridich’ wol op in setfout wize sil.

D.A. TAMMINGA