De Tsjerne. Jaargang 22

[p. 33]

Sjoerd Leiker / Helt sûnder hoop en gloarje

Rink van der Velde, De Fûke, roman. Utjowerij Laverman N.V., Drachten, 1966. Fryske Paperbackrige.

De forteller Rink van der Velde stelt jin as kritikus net foar problemen yn literair-technyske sin. Hy kin in goed forhael opsette en hy hat it yn 'e macht om mei bitreklik ienfâldige middels jin in byld op to twingen fan syn persoanen. In byld, dat jin bybliuwt. Yn it bisprek fan syn boek Beafeart nei Saint-Martin (De Tsjerne, april 1966) wie myn konklúzje dat Van der Velde syn wapen yn de striid om ta in krekte formulearring to kommen it understatement is. Dat hâldt yn in opsetlike ûnderwurdearring fan de gefoelens, omdat de feiten, dy't de skriuwer oantôget, slim genôch binne om by de lêzer in mooglike oerwurdearring to weech to bringen. Van der Velde is tûk yn it finen fan it lykwicht. De skriuwer set by syn romanfigueren hwat yn biweging, in ûndersyk fan it gewisse, it oantinken oan in âlde skuld of oan âld sear út earder tiden, mar hy is o sa hoeden yn it brûken fan greate wurden en fan greate gefoelens.

It oantsjutten fan hwat der omgiet yn it moed fan de tokniesde fiskerman, de haedfiguer út De Fûke, kriget syn bigelieding yn de binearjende feiten fan arrestaesje, forhoar en likwidaesje troch de Dútskers. It iere forline fan dizze man, dy't ôfkomstich is út 'e omkriten fan Beets, hat hurd, earmoedich en lijerich west. Hwat de Dútskers him oandogge kin suver net minder. Ald en nij gesach, it is altyd itselde. De lytse man strûpt der ûnder troch. Hy is net bihurde yn it kwea, mar wol yn syn greatskens. Mei it kliuwen fan 'e jierren is it swijen him eigen wurden. It ynderlik forset is hwat delbêdde, mar as syn nederlânske ‘Sachbearbeiter’ him as âld man foar it forhoar hat, dan komt noch ienkear mei barstend gewelt de striidgeast fan it Beetster folk by him boppe. It wurdt him oermânsk as er yn it Burmaniahûs foar it forstân kriget dat syn soan Germ troch de Dútskers op 'e Tsjûkemar deasketten is.

De biwizen fan Germ syn dea lizze op 'e tafel. ‘In skurf panterdoaske, in knypmes en in blikken sigretteoanstekker.’... ‘Hy seach de man oan. It duorre even ear't er it bigriep. Hy sette it doaske del en tagelyk

[p. 34]

grypte er de man mei de oare hân yn it boarst en skuorde him heal oer it buro hinne. Hy hie de oare hân der daliks by en knypte goed ta. Doe't de soldaet him op 'e rêch sprong, wâdde hy efterút en hy knypte noch fûlder. Hy hie de man noch beet doe't de soldaet him mei it gewear op 'e holle sloech.’

Der sitte yn dizze lytse roman fan 95 siden - ik soe it eins leaver in novelle neame wolle - gâns eleminten út Krystforhael, dêr't Rink van der Velde yn jannewaris 1961 mei debutearre hat yn De Tsjerne. Dat is op dit stuit krekt fiif jier lyn. It bollejeijen, it staken ûnder lieding fan in appèlmaster, it heukerich bistean fan de feanarbeiders, it hongerlapjen yn 'e winterdagen, it streupen, de lange straflisten en de forearing foar Domela Nieuwenhuis is yn it niisneamde forhael in stik libben forline. Van der Velde hat der as journalist tsjûge fan west hoe't âlde manlju mei triennen yn 'e eagen stienen to stoarjen nei de hânskriften en portretten fan Domela, dy't seis jier lyn nochris to sjen wienen op in útstalling op De Gerdyk. Ek de jongerein bleau net ûnbiroerd. Rink van der Velde is dêr in foarbyld fan.

Ien fan de âlde, anarchistyske fjochters út Beets is op 'e nij forsille yn de publikaesje fan Rink van der Velde. Diskear dan yn De Fûke, in lytse roman, dy't him ôfspilet oan de iggen fan 'e Tsjûkemar. Van der Velde syn Beetster immigrant fortsjinnet dêr syn brochje as fiskerman. Yn 1940 hellet syn haedfiguer in pear ûnderdûkers yn 'e hûs en rekket, sûnder it sels to witten, bihelle yn it drama, dat him dêr yn dat earste oarlochsjier foardien hat mei de earste geheime agint út Londen.

It forhael fan Lodo van Hamel, ‘luitenant ter zee’, dy't troch H. Schaper (letter luitenant-generael) yn de oktoberdagen fan 1940 op 'e Tsjûkemar ôfhelle wurde soe mei de Fokker T VIII-W, is sa bikend as de wrâld. Hwa't it net helder mear foar de geast stiet, dy kin it neilêze by dr. L. de Jong, De Bezetting, dl. 3 (bls. 116-123). Der waerd bisocht om Van Hamel werom to heljen nei Londen en dat is mislearre. Hy waerd troch de Dútskers ta de dea foroardiele en is yn juny 1941 fusillearre.

Dit drama hat Van der Velde by it skriuwen fan De Fûke foar de geast stien, sa't er sels yn in koarte forantwurding to witten docht, ‘mar’, sa warskôget er de lêzer, ‘ik ha my net oan de histoaryske feiten en data holden.’ It hat om dy reden net folle doel om de finger to lizzen op dingen, dy't histoarysk net krekt binne of miskien ûnoannimlik. It hat it Friesch Dagblad hwat yn 'e wei west dat Van der Velde syn fiskerman binadere wurdt troch ‘de fine master Braaksma, de man mei it oranje-

[p. 35]

strikje ûnder de kraech’ (bls. 41). Dat kin histoarysk ûnkrekt wêze en miskien tsjûgje fan diskriminaesje fan de finen, mar it past wol yn it ramt fan de histoarje. Lodo van Hamel syn ‘legitimaesjebiwiis’ wie ntl. in útsage sulveren dûbeltsje mei it byld fan keninginne Wilhelmina, dat er oan in kettinkje om 'e hals hie, him meijown troch Prins Bernhard.

Fierder kin de kritikus yn it forgelykjen fan de feitlikheden fan de roman en fan de histoarje ek al net gean. Van der Velde jowt in tige frije biwurking fan it drama. Hy tsjut it eins allinnich mar oan. It forhael moat men hifkje op syn literaire wearde, d.w.s. as produkt fan de forbylding. Dizze lytse fortelling is frijhwat soberder as de roman Beafeart nei Saint-Martin, dy't, neffens my, fier útstekt boppe de eardere publikaesjes Joun healwei tolven en Forliezers. De swijsume fiskerman út De Fûke, dy't amper wit dat it oarloch is (bls. 17), is sljochtwei solidair mei eltsenien, ‘dy't se efter de broek sitte.’ Oarloch of gjin oarloch, der is foar him net safolle foroare. Hy is in man fan it wetter; hy komt selden ûnder de minsken. Tsjin syn ‘Sachbearbeiter’ (Van der Velde skriuwt fan ‘de man’) seit er: ‘de plysjes dy't my eartiids ha woenen, sitte my nou noch efter en ik leau dat de boargemasters wakker deselden binne.’

Sa foar it each hat dizze man net folle forwar. Hy wol nearne gedoente mei ha. Syn Sachbearbeiter wol him nei de kant fan de nije oarder ta prate. Hy is dêr ûngefoelich foar. It libben hat him leard dat alles bliuwt sa't it is. Der binne mar inkelde dingen dêr't er fan tinkt dat it oars kind hie. Syn frou Gryt hat him as houlikspartner toloarsteld en in oare kwestje is dat it him noch wolris muoit dat hy net mei syn broers Germ en Bareld nei Amearika forfearn is. Syn eigen soan Germ, dy't as bern net tierich wie, mar dy't Gryt en hy mei lijen troch de minne tiid hinne skuord hawwe, is foreale op it joadske fanke Mirjam. Hy hat der neat op tsjin dat hja byinoar sliepe. Foar dat fanke hat er yn syn hert in swak sté. Hja is sa't in frou wêze moat. Hy hat har yn in wurdmannich hwat forteld fan syn eigen libben. As hy fan de Dútskers it nekskot kriget is syn lêste gedachte dat hy àl hopet dat Gryt it bern by har hâlde sil.

It libben fan dizze fiskerman is fan in binearjende soberens. Likernôch alle wille yn it libben is him ûntsein. Hy hat him der nea oer biklage. Hwa't klage hat is Gryt, ‘de tjirmer’, sa't syn heit har neamde.

Njonken Gryt is de fiskerman in asceet wurden, in drege wrotter sûnder hoop en mei in sterke sin foar de bitreklikheit fan alle dingen. It slagget syn Sachbearbeiter net om troch dy muorre fan de Verneinung, fan de ôfwizing fan sahwat alles hinne to brekken.

[p. 36]

De wrakseling fan de fiskerman om in kromke frijheit ropt yn 'e fierte by jin de gedachte op oan The old man and the sea fan Ernest Hemingway. Mar dan sûnder in spoar fan de pathetyk, dy't Hemingway by alle soberens sa eigen wie. Van der Velde syn fiskerman is in ynbannige Fries, in helt sûnder hoop en gloarje.