De Tsjerne. Jaargang 21

[p. 333]

Sjoerd Leiker:
De barbaren fan sylt

Y. Poortinga, Ik haw in man stellen. A.J. Osinga N.V. - Boalsert.

‘Maria Nicoline Lassen, de âldste dochter fan Peter Nicolai Lassen en Merrit Peter Claasen fan Rantum op Sylt' (bls. 24), in faem út in nust fan 21 bern(!) is de haedfiguer út de novelle Ik haw in man stellen fan Ype Poortinga. De lêzer dy't krekt witte wol hoe't Poortinga dizze op himsels frij ienfâldige, mar mei gâns oerliz skreaune novelle, technysk opset hat, moat him der wol goed by jaen. De skriuwer brûkt gjin wurd to folle en hy neamt in soad nammen, dy't stadichwei bitsjutting en op 'en dûr sels in demonyske ynhâld krije.

De forteller kin it him oan tiid dwaen om de sawn walen, dy't hingje om de persoanlikheit fan Maria, ien foar ien oan 'e kant to lizzen. De kritikus lykwols sil him om to bigjinnen biheine moatte ta inkelde opmerkingen oer hoe't Poortinga to wurk gien is. Dêrom bin ik mar útein set mei de krekte opjefte út it berteregister, dy't pas op bls. 24 op it aljemint komt. Fortellen is foar Poortinga wol yn optima forma de kunst fan it weilitten en dêrnjonken it oanbringen fan in pear heldere toetsen op in stuit dat him dat seis it bêste útkomt.

It lêzen fan in boek, dat sa dúdlik de spoaren draecht fan in hast wittenskiplik forantwurdlikheitsgefoel, fan wurd-ekonomy en fan nocht om de lêzer stikje by bytsje yn to wij en yn it geheim fan it forhael, ferget nochal hwat oandacht. Wol dat sizze dat it forhael yngewikkeld is en min om troch to kommen? Né, dat perfoarst net. Ik wol der allinne mar mei sizze dat men maklik hinne lêst oer dingen dêr't men pas op 'e ein of yn it forrin fan it forhael fan fornimt dat hja in dûbelde boaijem hawwe. Ik wol hjir binammen ek mei oantsjutte dat ik biwûndering ha foar it fortellerstalint fan Ype Poortinga.

By de technyske opset fan it wurkstik riist yn twadde ynstânsje de fraech: is dizze novelle - bisjoen as novelle - heulendal geef? Yn de opdracht, dy't Poortinga syn boek fan krap 119 bledsiden meijown hat, wurdt jin to witten dien dat oan dizze fortelling de ‘femyljeskiednis fan Sylter Lassens’ to'n grounslach leit. De novelle hat dúdlik trije aspekten: it forhael fan Maria, twad,de genéalogy (as ûnderstream) en tred, de barbaerske, heidenske folklore, dy't ta utering komt yn it folksfortelsel fan ‘de ségod’ Ekke Nekkepen en yn it folksgerjocht.

[p. 334]

Fan bis. 5 oant 83 hâldt de skriuwer him oan de regels, dy't de novelle him stelt. Yn it sintrum fan it forhael, yn it folle ljocht fan de bilangstelling, stiet de figuer fan Maria mei har twa oerwoune bern ende tredde poppe op kommendewei. Alles draeit om har leafde en har lot. De byfigueren bliuwe sketsmjittich en krije yn inkelde greate halen en streken stal yn de wifkjende en hifkjende monologue intérieur fan Maria, yn har ynderlik forwar tsjin hwat oaren mei har foar hawwe. Der is foar har gjin ûntkommen oan wet en sede fan de lytse Sylter mienskip, dy't krekt sa wreed en primityf is as dy fan Staphorst. De byfigueren binne wol ris hwat al to folle steréotypen.

Op bledside 83 rint it novellistyske part fan it boek op 'e ein. Yn in heul oare toanaerd folget dan it folkloristysk forhael, de biskriuwing fan it folksgerjocht. Poortinga set dat njoggende haedstik yn mei de frijhwat kryptyske sin: ‘Feitlik is it gjin spul dat biskreaun wurdt hwat hjir nou folget’. De skriuwer sit der hwat mei oan. Hat hy hjir even oan it him sa eigene folkstoaniel tocht? My tinkt fan wol. Hy jowt ‘de tiid’ op: ‘in hjerstjoun’. En ek ‘it plak’ dêr't er fan seit: ‘it bliuwt rieden, mar it sil yn alle gefallen Westerland west hawwe’. Sylt hat trije doarpen: Rantum, Westerland en Keitum. Poortinga is syn wissichheit kwyt, dat wol sizze, hy rint oer nei de forslachjowerskant, nei de kant fan de man, dy't it hat fan hearren en sizzen. It folksgerjocht is altiten hwat in dizenige en geheimsinnige saek as it giet om oanstifters en dieders en dat hat Poortinga sa hâlde wollen. Lykwols komt hy de lêzer fierhinne yn 'e mjitte. Hy wol it spul dizenich litte, en dochs fortelt hy alles. It wurdt wol tige dúdlik hoe't sa'n folksgerjocht him ôfspilet. Poortinga hat it de skriuwer mar winne litten fan de forslachjower, dy't by sokke saken hwat oan 'e bûtekant omsweeft en fan nimmen de krekte ynformaesjes krije kin. It mienskiplik geheimhâlden, it karakter fan it folksgerjocht, moast er wol trochhinne brekke. Hy moat mei de feiten foar it ljocht komme om 'e wille fan it forhael.

Fan bis. 102 oant 119 komt dan dochs de stof fan de novelle wer op 'e lappen. Hwat der noch oan ûnhelderheden oerbleaun is wurdt dan forklearre. Maria, dy't earst forstjitten wie om har oerwoune bern, wurdt wer opnommen yn de femyljerounte fan de Lassens. It is in bliid slot, mar ûnder dy blidens skûlet de bitterheit. Ik ha in man stellen is it libbensforhael fan in faem, dy't wit dat ‘it gelok soms sa bitter is as galle’. (side 15).

Der sitte yn de novellen in pear swakke stéën. Ik leau, dat ik

[p. 335]

dúdlik makke ha dat dy har oarsaek hawwe yn de genéalogyske rompslomp (it manuskript fan in ‘femyljeskiednis’) en yn it forslach fan it folksgerjocht. De meislepende fortelling sakket dêrtroch nei de ein hwat yninoar. Nei bls. 83 is de spanning der út.

En dan nou noch in wurdmannich oer de ynhâld fan de novelle. Maria is, doe't hja likernôch 21 jier wie, opnommen yn it greate Westerlandske hûs fan Moiken Thedsen, in frommis dat oantsjut wurdt as ‘sûr’, earder widdou en foar de twadde kear troud mei de ‘fleurige’ Taire Pauls, dy't tsien jier jonger is as Moiken. Sékaptein Taire leit it yn syn forlofdagen oan mei Maria en hja wint fan him twa bern oer. Neffens de Deenske wet soe de deastraf stean op dit ‘ûnseedlik libben’ fan Maria. Hja sil foar de kening forskine moatte om genede to freegjen en om ta to sizzen dat it út wêze sil mei Taire. Is hja forlaet of hat it har eigen wil west? Beide is it gefal.

Maria is foreale op Taire. Der is har lykwols troch Mem heul presiis ynskúnd, ja sels foarspile hoe't hja har foar de kening oer to gedragen hat. Op 'e knibbels en dan de tekst opsizze dy't Mem, yn nachtenlang birie, opsteld hat. ‘Majesteit, ik wit dat ik forkeard dien ha’ - en hwat der dan fierder folget. Broer Peter sil har nei it eilân Föhr tabringe der't de kening tydlik húsmannet. Peter ‘mei syn stive skonk’ wol taharkje, mar as Maria by de kening gjin wurd útbringe kin, nimt hy foar syn suster en foar de femylje de honneurs waer. Peter praet der op ta dat Maria ‘forlaet’ is en dat alle Lassens har skeind fiele troch dizze ‘skande’. Maria kin allinne mar stammerje: ‘Ik haw him (Taire) sa leaf’. De kening lit genede foar rjocht jilde en dan dogge de Lassens dat ek. Hja hawwe Maria jierren lang skoudere, mar nou kin hja wer opnommen wurde yn de greate famyljerounte en byprate, hwant hja komt nou bygelyks oan 'e weet dat Peter (stjûrman) yn 'e maling nommen is troch syn kaptein, in forkeardenien. Peter hat tsjin syn sin in reis meimakke mei in ‘slaveskip’ en by dy gelegenheit in kûgel troch de knibbel krige. De redersdochter út Hamboarch, dêr't er mei trouwe soe, stjûrt him in ôfskriuwer. Ek al sa'n skande. Peter is, alhoewol ûnskuldich, in healenien. Hy en Maria binne ‘twa healen’, sa't de skriuwer yn 'e lêste rigel to witten docht.

Peter wurdt gjin rankune oanwreaun, mar hy komt wol in kear twa trije to boek to stean as ‘de wraekingel’ (‘nou docht

[p. 336]

er oft er God sels is’, bis. 48). Hy is ek de oanfierder fan de swarte kloft, dy't ôfweeft mei Taire.

Taire wurdt op in nacht, mei in sek oer de holle en oan alle kanten boun, krekt sa lang troch it wetter fan in dobbe sleept dat er bilies jowt en taseit om tonei syn hannen fan Maria ôf to hâlden. Dit is it forslach fan it folksgerjocht. Soks kin barre op Sylt, yn Staphorst en op Sicilië. In kening wit fan genede; it folk net. As alles biteard is sa't de femylje it hawwe wol, komt der in feestmiel op 'e tafel. ‘Boerekoal mei rikke bargekop’. It is it forhael fan in primitive mienskip, dy't kerstene is, mar de ‘God’ fan dizze minsken hat it antlit fan in âlde barbaerske, heidenske ‘ségod’.

Hwat it forhael dochs sa ynnimmend makket is de suvere leafde fan Maria, har wrâldfrjemdens en tagelyk har djip ynfielen yn minsklike forhâldingen. Hja wit tige skoan, dat Taire pakt hwat er krije kin, dat Taire it net sa nau nimt yn it libben, dat hy mei al syn sterke forhalen in great en ûndogensk bern is, mar dat let allegearre neat. Is leafde blyn? It hert hat syn redenen dy't it forstân net ken, seit Pascal. Der is gjin logyske forklearring foar de kar fan Maria of it soe dit wêze moatte: ‘Ik wie al goed tweintich jier, doe hie ik noch noait folle fan hûs west. Fan frijen en leafde wist ik ek noch suver neat ôf..’

Maria har ynderlike oerlizzingen (it geefste part fan dit boek), har wissens op it stik fan de leafde, har swierrichheden, wurde heind yn hwat hja sizze sil of sizze wol tsjin de kening. Hja komt der net út. By in kening moat men der net om hinne prate en Maria hat skoan foar it forstân dat soks har net slagje sil. Elts bigjin fan in bycht wurdt even hifke en wer forsmiten as to wiidweidich, as in ûnkrekte omskriuwing fan har gefoelens, as yntimiteiten dy't foar in oarenien dochs net nei to kommen binne. Skuldgefoelens? De optochte tekst fan Mem? ‘Ik kin dochs net lige?’ (bis. 67).

Dizze monologue intérieur op it skip nei Föhr yn de lange nacht op it Waed is it moaiste en it suverste part fan dizze novelle. De natûrbiskriuwing, as de dage oer de loft giet, - tige koart, mar ek tige funksioneel - makket it byld, dat de lêzer fan Maria foar eagen hat, folslein. In biminlike faem mids it rauwe folk fan de Noardfryske eilânnen.

De rare en dwaze titel fan de novelle past net by de sfear fan dit wurkstik en skaeit my ek to folle út nei de fyn ynleine striptease-stjerren fan in heul minne film. Of lit my mar sizze nei dat barbaerske feestmiel fan boerekoal en rikke bargekop. De titel hat even fan in rûch stikje wurk fan in hwat âldere skriuwer (Poortinga is fan 1910), dy't syn wurden oars o sa hifket.