De Tsjerne. Jaargang 19

[p. 52]

Leo H. Bouma:
Polyhistoarysk sneupen yn Gysberts ieu

Ds. J.J. Kalma, Om Gysbert Japiks hinne. Skreaun yn opdracht fan it ‘Gysbert Japicx Komité 1666-1966’. Mei tekeningen fan Jan B. de Leeuw. - Kristlik Fryske Folksbibletheek nû. 71. - A.J. Osinga N.V., Boalsert, 1963.

It plan de Gysbert-bitinking yn to lieden mei in boek foar alle Friezen oer Fryslân yn 'e 17de ieu, hat fortuten dien - fansels soe men sizze kinne, as ds. Kalma der efter stiet. Yn alle gefallen, de ynstânsjes dy't der ta meiwurke hawwe, komt eare ta foar Om Gysbert Japiks hinne. Fryslân kin him in byld foarmje fan it libben yn Gysbert syn tiid út dit nije produkt fan ds. Kalma syn warberens.

Fan it libben. Hwant it earste dat opfalt is, dat alles syn gerak kriget. De hege hearen en de pommeranten sjogge wy, mar de húsman en de fisker, de winkelman en de skoalmaster binne net forgetten. Suver elts faset fan it bûnte libben komt op it aljemint, fan de nearing oant de wittenskip, fan 'e tsjerke oant de herberge, fan 'e flapkanne oant stêdhûsbou, fan bigraffenispreek oant bygelove, fan almenakken oant ‘Almenakken’, yn ien wurd: fan rinkelbel oant deafet.

De foarm fan it wurk is treflik. In bulte lytse haedstikken, allegearre mei in sizwize ta titel en mei in spreuk, foar in great part út Gysbert syn wurk as motto en bisiedde mei in rêst tekeningen dy't de sfear fan 'e tiid merakels treffe. Yn 'e ynlieding sjogge wy de húsman Fokke Simens bigjin 1600 it lân ynsetten, djip yn prakkesaesjes wei oer de sitewaesje en de takomst, en by eintsjebislút kriget syn neiteam op âldjiersjoun de kâns werom to sjen op de tiid dy't it boek omfettet.

Foarsafier't fan tokoarten fan dit boek praet wurde kin - ôfsjoen fan in heap details dêr't krityk op to leverjen is en dêr't ik de lêzer net mei op 'e lea komme wol - binne dat gefolgen fan dy goede opset, liket my ta. Les défauts de ses qualités, sa to sizzen.

Foarst de herhellingen, dy't op 'en dûr slim forfeelsum wurde, fan útdrukkings (de preesterlike gal, Hollân de greate broer, de kromme wegen) en fan saken (de vanitassen, Foecke Floris yn tsjok waer mei de Greattsjerke, ensfh.).

Ek oare dingen meitsje dat it boek net maklik lêst. It falt net ta it achterinoar út to lêzen. De simpele sinbou (‘sljocht en rjocht’?) hat grif sines der ta dien. Binammen it obligate Gysbert Japikshaedstik is der in foarbyld fan.

[p. 53]

Ik skriuw ek ta oan it kapjen yn lytse stikjes, dat it ekonomyske part syn gerak net kriget. Dat fjild komt yn 'e knipe as it gearhingjen fan 'e forskynsels net bleatlein wurdt. Bart dat net, dan krije wy rigen fan weetsjes, nijsgjirrich sûnder mis, mar sûnder forbân mei it gehiel. Dat hâldt foar it greate hânnelssysteem Eastségebiet-Súdwest-Europa, dêr't de ‘Lage Landen bi der see’ jimmer in middeljende rol yn spile hawwe. Ik sil net sizze dat ds. Kalma dy saken net neamd het, mar it komt foar de gewoane lêzer net út de ferve. Sa misse op dat hiele mêd sifers, b.g. oer de omfang fan de passaezje troch de Sont, de ambachtlike yndustry. It haedstik oer de walfiskfeart is wakker anekdoatysk. Dat nei Gale Hamkes yn Ljouwert in strjitte neamd is, wurdt ús folslein dúdlik, mar hoe stiet it mei ús ynsjoch yn 'e omfang fan dat bidriuw en syn bitsjutting b.g. foar de eilânnen?

Itselde kin opmurken wurde by it haedstik oer it bistjûr. Hyltyd komme deselde dingen oan 'e oarder, mar der wurdt faken net op it stik oanpraet en de saken skerp steld. Sintrale bigripen bliuwe dizich. Der wurdt oer it bistjûr fan 'e stêdden praet en dan wurde de skeppenen neamd, mar hwer docht bliken hwat dy lju by de ein hawwe en hoe is de talsforhâlding fan boargemaster en skeppenen yn 'e magistraet en hwer giet dy struktuer op tobek? As it bistjûr fan ien stêd ris krekt biskreaun wie, hwat soe dan it byld ynienen in ein dúdliker wêze!

Bilangryk is ek it oanwinnen fan 'e oligarchy. Withoefaek komt it nei foare, mar kriget it pleatsestimrjocht syn gerak? Troch it grounbisit oan har to lûken, mar mear noch troch it opkeapjen fan hoarnlegers (formeel of reëel) krigen de eallju fet op 'e macht. En dêrtroch krige njonkelytsen in lyts espeltsje lju de publike foech ta har foldwaen. Ik sil wer net sizze dat de skriuwer dat net sein hat, mar it wurdt net sintrael steld en it forsillet sadwaende yn in kuorfol oare meidielings. Grif is it kûpjen in tankberder stoffe om de lêzers fêst to hâlden, mar kûpjen wie in middel om de striid ûnderinoar út to fjochtsjen, lyk as de ‘bounen’ en ‘almenakken’ middels wienen om dy striid to bisljochtsjen, mar de oast siet djipper.

Hwat de tsjerke oanbilanget, ds. Kalma lit net folle ûnbiachte. Sadwaende is dat ek in ryk en follesidich haedstik wurden. Dochs leau ik dat de sitewaesje wol hwat fortekene wurdt. De ‘bifinelike’ streamingen komme goed ta har rjocht, mar it liket my ta dat de skriuwer tofolle klam leit op it opposysionéle yn har hâlding en se to maklik ta bûtentsjerklike groe-

[p. 54]

pearring promovearret. Faeks is de ‘deade ortodoksy’ tofolle syn nachtmerje, om altyd lyk en rjocht to dwaen. Yn 'e 17de ieu is de ienheit fan Greattsjerke en folk, fan liedslju en tsjerkegongers, fan dogmatyk en leauwe folle greater as út ds. Kalma syn boek bliken docht. Dat der reële biswieren wiene foar Flud van Giffen oer, wurde wy hjir net gewaer, wylst de auteur sels dúdlik makket dat wy hjir mei in chiliast to krijen hawwe. Of is forset tsjin chiliastyske tinzen ek al ‘deade ortodoksy’? Van Giffen syn freonskip mei prof. Van der Waeijen seit oars ek wol hwat. Ja, as it Cartesianisme sjoen wurde moat ‘as in réaksje op it faek deadske konfessionalisme’, dan is der fansels gâns mûglik. Mar oft dat mei ‘redelikens’ sa mar giet, is in oare frage.

It is it haedstik oer de Tsjerke dat my net alhiel foldocht en dat sil wol mear in kwestje fan visy wêze as fan biskriuwing. Ek dat part is rikernôch oan nijsgjirrige ynformaesje, dat ik soe it caput net graech mist hawwe.

Inkelde oare biswieren haw ik neamd, mar dy hingje neffens my sa gear mei de foarm fan it boek en syn doel, dat ik graech tajow dat dy min foar to kommen wienen. Bliuwt oer, in boek dêr't Fryslân wiis mei wêze kin en moat.

Ien frage kringt har op by eltsenien dy't oer dit boek gear is: hokfoar byld fortoant nou de Fryske kultuer yn 'e 17de ieu? Ds. Kalma hat ús aerdich dúdlik makke dat it gjin sprekken lije kin. Oer alle boegen is it kulturéle libben yn Fryslân minder as yn Hollân en dêrfan ôfhinklik. In eigen kultuer komt net oan it ljocht. Dat is fansels in ôffaller. Ien treast: tsjin sokken eftergroun sil de bitsjutting fan Gysbert - dy't skielk sûnder mis op 'e lappen komme sil - nammerstomear útkomme. Dochs hie ús lân yn dy tiid in sterker eigen libben as letter, sij it dan gjin Fryskeigen libben, b.g. yn eigen bistjûr, steatsfoarm, eigen hegeskoalle, eigen Hôf. En wie Fryslân altiten de ôfnimmer en Hollân de mylde jaender? Ik tink b.g. oan de sitewaesje yn 'e snuorje fan it Bistân, dy't H. Algra sa treflik oantsjut hat as it Noarderfront. Doe't it Noarden de rêchbonke wie fan de Kontraremonstrantske biweging yn de rige fan Amsterdam, Frjentsjer (Sibrandus Lubbertus), Ljouwert (greve Willem Loadewyk en Bogerman), Grins (Ubbo Emmius), Emden (Menso Alting) lei it swiertepunt dochs wol yn it Fryske part. Wy kinne feilich oannimme dat op dat pas de ‘kultuersprieding’ fan ús útgien is.

Ek wurdt dúdlik út dit wurk dat de basis fan it Fryske kulturéle libben it plattelân is, lyk as to forwachtsjen wie. Allinne,

[p. 55]

de dragers fan dat libben binne net de boeren, fiskers en skippers, mar lytse lagen: de adel en it yntellekt, foar fierwei it greatste part dûmnys. Faeks meije wy Frjentsjer ‘sted jef buren’ ek wol ta it plattelân rekkenje. Sa kin, as it der op oankomt, it ‘boargerlike’ fan 'e Hollânske kultuer hjir gjin hâldfêst fine.

Dochs moat mei al ús sneupen ús hwat ûntkommen wêze. Dy forgetten keppel, dat domme en efterlike boerefolk, is dan dochs mar by steat en kom yn de oanslutende ieu op 'e lappen mei sokke kulturéle boppeslaggen as de (nije) Fryske pleats, it skûtsje, de tsjotter en folle net genôch. Is dat ek ymport of binne dat de wurkstikken fan 'e grytmannen en dûmnys? Der moatte slomjende krêften skûle hawwe yn dat efteroanbongeljende folkje fan Foeke Simens en Simen Foekes, en dat Fryske krêften, dy't letter wer ta eigen foarmjowing komme. Dat folkje hat yn alle gefallen de tael hoede, alteast biwarre, mar hoe stiet it mei de sede - it sljocht en rjocht b.g.? En hoe mei it folkskarakter? Individualisme en frijheitswêsten, binne dat gjin eigenskippen dy't hege eagen smite yn it libben fan 'e 19de en 20ste ieu? Binne dat nije skeppingen fan in oerspande Romantyk of is dat it erfskip út 'e Midsieuwen? As it lêste wier is, dan moat der in forburgen ûnderstream troch de hiele Gysbert-ieu hinne rinne dy't ús ûndersikers jit net yn kaert brocht hawwe en dêr't ús greate sjonger faeks forbining mei hawn hat.