De Tsjerne. Jaargang 17

[p. 386]

Fedde Schurer:
It faeije aventur

De Friezema's hâlde famyljedei, en oft men de namme fan Friezema nou as in findel foar jin út draecht of as in lêst meitôget, men moat der inkeld foar it fatsoen wol hinne. Der sit fansels ek wol hwat yn: allegearre fan 'e selde stamme en fan it selde komôf, as it alteast wier is hwat men der op it genéalogysk wurkforbân oer útfoun hat. Mar as men dat ienris fêststeld hat, dat der wol hwat yn sit, dan komt dy dei sels as in skrikbyld op jin ta. It mienskiplik miel sil der wol ynbliuwe, mar fierder? Hwat forbynt yn 'e goedichheit de ingenieur út Hilversum mei de koumelker út Himpens, hwat de ûnderwizeres fan 'e húshâldskoalle fan 'e Gordyk mei de psychiater út Assen? Hat de Roomske take fan 'e famylje boadskip oan 'e Grifformearde, en sille bitûfte bollefokkers niget ha oan dy iene skilder dy't maetskiplik forûngelokke is?

Der is ien útkomst. De drs. yn 'e skiednis sil foar it skoft in lêzing hâlde oer de bikende ds. Friezema, dy't yn 'e achttsjinde ieu noch al fan him hearre litten hat. En der moat neffens Kits Nieuwenkamp ek noch in famyljewapen wêze, al stiet it net fêst dat dit nou krekt deselde Friezema's wiene, hwant hja skreauwen de namme mei in V., mar it hat dochs in oan wissens grinzgjende wierskynlikens. En hwat hja der fan meinimme is, dat de Friezema's altyd stege trochsetters west hawwe, en dat der ek wol nuvere swankebasten ûnder wiene, en dat it net oars blykt to wêzen as by de Wieringa's, de Klompstra's en de Steginga's. Fierders moatte hja elk syn eigen wei mar wer sykje, oant de folgjende famyljedei, hwant der is fan al dizze mienskiplike triedden út it forline net ien dy't nei in mienskiplike takomst wiist. Dêrfoar rinne hja religieus en polityk en sosiael to fier útelkoar. It Friezema wêzen jowt gjin inkelde forplichting, útsein de bydrage ta it mienskiplik miel.

It liket soms mei de Friezen wol krekt sa to gean as mei de Friezema's hjirboppe. Ieuwen oanien hawwe wy nou al úthâlden dat der in Frysk folk wie, en in Fryske tael, en in Fryske kwestje, en ûnder dy biswarringen troch liket de groun dêr't wy op steane him ûnder ús fuotten to bijaen. Hwat jowt it, as wy al ûnderskate dingen yn it forline mien hawwe, wylst it gordyn foar de takomst tichter en tichter skout? It soe in biwiis fan mienskip wêze as dit lêste as in mienskiplik gefaer field waerd, mar dat is net to fornimmen. Elk hat syn eigen

[p. 387]

útwegen wol, dêr't er op jammerje kin oer it forsleaukjen en it toloargean fan ‘âldfaers erf’, ek al twivelet men der sels oan oft dy âldfaers nou wier wol sokke knapen wiene as de mythe fan harren winsket to meitsjen. Dy mythe is it ek, dy't guon fan ús altyd wer forlaet ta rjochtsoanspraken. Rjocht foar ús tael, rjocht op selsbistean, rjocht op groun fan hwat? De wrâld is yn dit stik net mijen, en hâldt inkeld rekken mei bisteande deugd: elke oanspraek moat forantwurde wêze út it hjoed. Elk hat yn dizze wrâld krekt safolle rjocht as er wier meitsje kin. Men seit, in Fries is forplichte om yn syn hûshâlding Frysk to praten en syn bern Frysk to learen; mar as hy it net docht, hwa sil him twinge en hwa wol him twinge? As it oars blykt to wêzen, is dat inkeld in symptoom dat de mienskip ûntbynt. Der binne mear mienskippen ûntboun sûnder dat de wrâld dêr merkhere skea by litte. De Friezema's redde har ek yndividueel wol, yn Parys sa goed as yn Wynaem.

In folksmienskip wurdt net oereinholden mei flaggen en histoaryske tinkdagen, al binne hja faeks moai mei. As der oars net is as dizze dingen, rint men fêst yn 'e sompen fan in weardeleas romantisme. In folksmienskip wurdt foarme troch en bistiet by it mienskiplik bilibjen fan it hjoed en by de dream fan in mienskiplike takomst. Dat wie eartiids noch gâns ienfâldiger as nou, yn tiden fan emigraesje en immigraesje, fan yndustrialisaesje en rekréaesje. Men kin nou gjin skalk each mear hawwe op it ‘bastre skaei’ of op de frjemde wyn, dy't it fryske folkslibben fordjert. In mienskip dy't net iepen stiet, it fan de útsluting hawwe moat, slút syn eigen doarren nei de romte. ‘Wês jimsels’ is in baes spreuk, mar it slút yn dat men hwat mear yn to bringen hawwe moat as de lege briefkes fan it forline. Dit binne licht âlde gjalpen út de jongfryske tiid, mar hja moatte yn dizze tiid mear as ea wier makke wurde, sille wy net sjen moatte dat it op in ein rint.

Foar sa'n mienskip is de literatuer in teken fan noch bistean sawol as in bitingst ta fierder bistean. Der is wolris sein dat de Fryske biweging de bitsjutting fan 'e literatuer oerskatte, dat hja it mear sykje moast yn it politike en ekonomyske, mar ik bigjin hoe langer hoe mear to leauwen dat it fuortbistean fan de Fryske folksmienskip fan de literatuer en fan har allinne ôfhingje sil. Nea hat hja, nettsjinsteande greater oplagen, yn in faeijer sitewaesje west as tsjintwurdich. Nea hat op 'e skriuwers in greater forantwurding lein as bouwers en hoeders fan 'e tael as nou. De skriuwer fan eartiids hie altyd noch dy greate amorfe groun, dêr't er op weromgripe koe om syn materiael to finen: it folk, de analfabeten, dy't de tael yn har mûle mak-

[p. 388]

ken. Der binne gjin analfabeten mear: it leger, útwreide leger en middelber ûnderwiis hat harren grounich útroege. Fansels komme der by it skriuwen fan dizze folsin waerme fielings by my op foar de fryske lessen dy't ek by it ûnderwiis jown wurde, hwat eartiids net barde; mar dy lessen lizze psychologysk yn in ûnfruchtber klimaet. In lyts keppeltsje jongerein rekket sadwaende yn it fryske isolemint, dêr't ek in keppel folwoechsenen en forbittere yntellektuélen yn sitte, dy't har mooglikheden al mar lytser wurden sjogge. Hwat wy winne efter 'e katheders drige wy efter 'e toanbanken to forliezen.

Dêrom kin in frysk literator der net samar hwat hinne skriuwe. In tael, dy't fan alle kanten ôfbroazelet en oanfretten wurdt, moat hy styl en steat jaen, wol er net forwurde ta in dialektskriuwer, dy't nijsgjirrige dingen en sterke forhalen fortelt oer in streek, dy't hoe langer hoe mear toeristyske bilangstelling lûkt. Hy sil ek fornimme dat dy tael ûnder syn hannen in oaren wurden is. Hy kin net ta mei suver frysk to skriuwen en it idioom syn gerak to jaen. Hwant it idioom is ûntstien yn de tiid fan oerpake en oerbeppe, en dy't him dêroan oerjowt forfalt ek yn it timpo fan oerpake en oerbeppe. Hy moat net alderearst suver yn dizze sin, mar forrassend frysk skriuwe, dat de bern fan syn eigen tiid oansprekt, hy moat sels idioom meitsje. Dat bitsjut dat er net alderearst in neibyldzjend, mar in skeppend taelformogen hawwe moat. Der binne in pear yn Fryslân dy't dit bigripe en der neffens dogge, dêr't it stribjen noch weardefolder by is as it slagjen. Ik tink hjir oan E.B. Folkertsma en Douwe Tamminga, dy't it altyd bigrepen hawwe; ik tink ek oan Durk fan der Ploeg en Jo Smit, dy't, hoe dan ek, de amme fan 'e nije tiid en de earbied foar it materiael yn har hawwe. En oan Freark Dam, by syn alweroan heroysk bisykjen om Fryslân to konfrontearjen mei de wrâldliteratuer. It komt der op oan hjir in literatuer to skeppen dy't útstrielet, aktive wurking docht op 'e ynkommer. Hwant dy ynkommer, ien fan ús greate problemen, is wier sa ôfwizend net as somlike forbiten fryske striders him hawwe wolle. Der binne genôch, dy't mei ynmoed bisykje yn 'e kunde to kommen mei dy fryske kultuer, dêr't hja fan heard hawwe dat er wol tige de muoite wurdich wêze moast. Mar as it dan bliken docht dat dy kultuer yn Fryslân sels net libbet, en dat de tael inkeld troch hwat forwaeide yntellektuélen en arbeiders praet wurdt, dan keare se har toloarsteld ôf; hwa wol yn in frjemde oarde ek noch tsjin de stream op roeije?

De populaire, folksrieme lektuer yn Fryslân is needsaeklik; hja hâldt de minsken oan it frysk lêzen. Oan 'e oare kant is

[p. 389]

hja it meast deadlike gefaer dat der bistean kin; hja leart de minsken it lêzen ôf. Der binne gjin faeijer klanten as dizzen, dy't sa wol graech ris in frysk boek lêze meije. It kin neat skille oft in boek frysk is of net, it giet om it lêzen fan in boek. Dizze minsken, dy't forlet hawwe fan in goed boek, moat men sûnder hertkloppings in frysk boek yn hannen jaen kinne. En hja moatte sels frysk leare, omdat har oars eat bilangryks út de yn Nederlân, earst mar yn Nederlân, skreaune literatuer ûntgiet. Dat bitsjut dus dat de fryske skriuwer fan 1962 net nei de as sadanich foarme fryske lêzer ta, mar tsjin him yn en fan him ôf skriuwe moat, sil der noch eat fan torjochte komme. Dat is hwat oars as de boarger argewaesje jaen; it is de boarger boppe himsels úttille. It argewaesje jaen is in kunstke; de wask dy't in bern dwaen kin, hwat yn Fryslân ek al foar en nei biwiizge is. It oare is in kunst, dêr't tawijing, talint en genede foar nedich is. Miskien is it net goed foar in skriuwer him rekkenskip to jaen fan syn kulturéle sitewaesje, omdat it syn yndividuéle driuw remje soe. Dizze bitinkings binne dan ek minder foar skriuwers skreaun as foar lêzers; om harren oan to stean har net ôfskypje to litten mei it mindere, mar it bettere to easkjen. Easkje hja noch eat? Ik wit it net. As hja it wol dogge, sil dat as in lyts teken jilde meije, dat der noch hwat fan in Fryske folksmienskip is, bisteande yn it hjoed, groeijende nei de takomst, dy't de Friezema's har miel biplúzje lit en útgiet op it aventûr fan moarn.