De Tsjerne. Jaargang 17

[p. 336]

Sjoerd Leiker:
Brecht op 'e sweach en yn pocket

Bertolt Brecht, In minske sonder wryt of slyt, in parabelstik. Oersetting: Freark Dam. Drachten - 1962. Drukkerij en Utjowerij Laverman N.V.

It lêste dat immen ûntdekt dy't in boek skriuwt is hwer't er bigjinne moatten hie, seit Pascal. Dêrom folget hjir foar dyjingen, dy't net op 'e Sweach west hawwe, in gearfetting fan de ynhâld fan boppeneamd stik, dat nou as pocket útkommen is.

Trije goaden komme op in jountiid yn de stêd Sezuan en fortelle oan de wettersutelder Wang dat de wrâld bliuwe kin sa't dy is as der genôch minsken sûnder wryt of slyt foun wurde. - Hwa sil dizze goaden, dy't wurch binne, foar ien nacht bêdzje wolle? Grif eltsenien wol, seit Wang. ‘De hiele stêd ha jim ta jim foldwaen, o Heechforhevenen.’ It draeit der lykwols op út dat de goaden oeral foar de winige doar komme, útsein by de prostitué Shen Te, dy't seit: It past my min, mar toe dan mar.

De goaden helpe Shen Te op streek mei in kaptaeltsje, dêr't in tabakswinkel fan kocht wurdt. In fatsoenlik libben heart nou ta de mooglikheden fan it goede minske, mar as de waermmielrinders har oermânsk wurde, kriget Shen Te foar it forstân dat it mei gauwens mis rinne sil. Hja set in masker op, hja forklaeit har as man en krûpt yn 'e hûd fan in sabeare neef Shui Ta, in spikerhurde sakeman, dy't alleman oan it wurk set.

De wurkleaze piloat Yang Sun, dy't mei Shen Te trouwe soe, net út leafde, mar om har jild en dy't har ôfstegerje woe as er de bút binnen hie, wurdt de wrede prokuraesjehâlder fan Shui Ta.

Yn dizze neare wrâld fol wredens en earmoed, fol selssucht, pine en leed moat de minske bisykje goed en ûnselssuchtich to wêzen en dochs net oan krapperein to kommen. Shen Te wol dat net slagje. As hja de mylde en eltsenien tagediene Shen Te is, wâddet eltsenien oer har hinne. As hja har foardocht as Shui Ta krûpt eltsenien foar har yn it stof.

Shen Te (Shui Ta) ken gjin tuskenwei. As hja weromtwongen wurdt op 'e wei fan Shen Te stiet hja yn it oardiel, dat útsprutsen wurdt oer Shui Ta.

[p. 337]

Freark Dam hat, tinkt my, hwat swierrichheden hawn mei de oersetting fan de lichtwol hwat ironysk bidoelde titel fan Bert Brecht syn stik Der gute Mensch von Sezuan. Yn ús deistich taelgebrûk kenne wy de útdrukking ‘it goede sloof’. Dêrmei tsjutte wy in fromminske oan dat goed is op groun fan it feit dat hja yn it minsklik forkear net al to folle each hat foar it kwea. Fan dit gemis wurdt hja de dupe. It gemis bipaeld har sloofwêzen. It soarte fan sleauwe guodlikheit, dat sloven eigen is, hat net folle to meitsjen mei in biwuste kar tusken goed en kwea, dêr't it fromminske út Brecht syn stik foar komt to stean.

Der binne stumperts yn dizze wrâld dêr't gjin kwea by sit. Ta dizze geastlik ûnfolweardigen heart Brecht syn haedrolfiguer Shen Te perfoarst net. Shen Te is op it stuit dat hja ré is om de goaden foar in nacht to bêdzjen soargeleas en sûnder folle omtinken in bêstenien. Mar as de waermmielrinders har oer it mad komme, dan is hja, foarsichtich en tige tûk, in forkeardenien, dy't der o sa'n slach fan hat om oaren to bitsjoenen mei har manlike en demoanyske yntelliginsje.

Har dilemma is tige dúdlik. ‘Goed wêze en dochs libje hat my as fan 'e wjerljocht slein en spliten’, seit Shen Te as har saek foar de rjochters (de goaden) komt. En: ‘ik wit net hoe't it kaem, mar goed bar oaren wêze en foar mysels dat koe net tagelyk.’

Brecht hat hjir socht om in oare wei as it smelle paed, dat de kristen wiisd wurdt, nammentlik dat fan de selsforleagening. Lykwols is Brecht syn stik foar in part dochs basearre op hwat er him oaneigene hat fan de kristlike sedewet: leavje God boppe alles en dyn neiste as dysels. De botte en de bittere praktyk is dat de minske siket om it kompromis. ‘Soe it tonei ek mei guodlikens takinne yn pleats fan leafde?’ freget de wettersutelder Wang. En: ...‘lit my sizze... mei skaplikens yn pleats fan rjochtfeardichheit?’

Om noch eefkes op myn útgongspunt werom to kommen: yn beide forskiningen, dy fan in bêstenien en dy fan in forkeardenien, hat de dichter Brecht Shen Te nei foaren ta skoud as de rjochtfeardige, dy't de goaden oanhellet en de dogeneaten it leksum lêst. Hie Dam der miskien better oan dien en neam syn oersetting De rjochtfeardige minske fan Sezuan? My tinkt fan net. Dizze opfetting skaeit út nei de Joadsk-Kristlike ûnderskieding tusken rjochtfeardigen en goddeleazen, dy't Brecht grif wol yn 'e gedachten west hat, mar dy't hy, mei Sweachster pretinsjes sein, net as boadskip útdraecht.

[p. 338]

Brecht syn goaden, dy't sykje om in goede minske, binne skimen fan Jahwè, dy't Abraham opsiket en mei him praet oer it fordylgjen fan de stêd Sodom. Abraham giet foar Sodom yn 'e pleit en seit: stel dat der noch fyftich rjochtfeardigen yn 'e stêd binne; giet de stêd der dan oan? Dan wurdt de stêd sparre, seit Jahwè. Ja, sels as der noch tsien rjochtfeardigen yn binne.

Brecht syn goaden geane nèt út fan it witten hoe't it der foar stiet mei de stêd. Hja komme as niisgjirrige, himelske journalisten; hja wâdzje fan de iene stêd nei de oare en sette mar in binaud bytsje út 'e wei. Dizze goaden sykje om in goede minske, om in bêstenien, dy't der net finder strûpt, dy't net ôfhinklik is fan de ‘condition humaine’, fan it minsklik tokoart, fan de sûnde; dy't in god allyk hearsket oer eigen libben en dat fan oaren foroaret, mar hja steane by eintsjebislút njonken in minske, oer in fromminske mei al har lek en brek, dat net rjochtfeardige wurdt troch har wurken, mar dat wol o sa graech yn goedens wol. Dat is de goaden fan Brecht dochs to min. Hja reitsje der mei oan; hja hawwe easken yn 'e holle, dy't op minsken net tapaslik binne en hja binne net minsklik genôch of - lit my mar sizze - hja binne û n minsklik genôch om Shen Te it swijen op to lizzen as hja klaget:

Mar doet ik al dit lijen oanseach skrynde
't bigreatsjen my sa sear dat ik waerd
dûm en dwers lykas in dier.
'k Fielde hoe't ik deselde bleau en dochs in oar waerd:
de hân in kloer, de mûle in djippe kleau. As jiske op 'e tonge
preau ik elk freonlik wurd. En dochs
woe ik sa graech de ingel wêze fan de foarstêd.

It antwurd fan de goaden op dizze minsklike klacht is: ‘Gjin wurd mear dû ûngelokkige.’ En ûnderinoar stelle hja de fraech: ‘hoe moatte wy hjir mei oan?’ De goaden fan Brecht hawwe it net yn 'e macht om minsken to wurden. Hja wurde net roerd troch ‘de inerlike barmhertichheit’. Hja rinne yn in dize fan godlikheit en hja fordwine yn it ivich Neat.

De Drachtster Courant hat ús okkerdeis fornijd dat der yn Olterterp yn tsjerke preke is oer it stik fan Brecht. Och ja, der binne mear rare dingen bard mei Brecht. Ik leau net, dat Brecht al to bêst bigrepen is troch de iepenloftspulrinders. 't Is fansels ek gefaerlik dat de boargemaster fan Opsterlân by eltse opfiering eefkes foar it fuotljocht komt om to fortellen dat de CRO wer de hân lein hat op ‘in stik mei in boadskip’. Brecht

[p. 339]

is hwat de Grinslanners neame in ‘man mit verdaipens’. Hwa't yn syn stik it hearlik lûd fan in dûmny biharkje wol, dy nimt er to fiter. Elts moat syn eigen dûmny mar wêze, seit Brecht, sij it mei hwat oare wurden, op 'e ein fan it stik.

Brecht is it iene stuit cynysk en wreed en dan wer o sa poëtysk, o sa myld. Hy hâldt de gefoelsstream gauris tsjin om it eefkes mei de gek of mei in ballade to bislaen. Hy wol ha dat spylders en taskôgers har biwust bliuwe fan 'e gedachte: wy spylje meiinoar toaniel.

De Opsterlânske toanielspylders of lekespylders, sa't ik se ek wol neame wol, hiene der in dreech karwei oan, mar hja hiene ien ding foar, nammentlik de prachtige omdichting fan it stik troch Freark Dam.

Ik ha it origineel fan Brecht net lêzen, mar ik ha de opfiering sjoen en Dam syn oersetting nochris neilêzen. Myn freon Anne Wadman hat it stik net sjoen en allinnich de oersetting lêzen. Ik soe noch in oare freon neame kinne, dy't it stik net sjoen hat en de oersetting net lêzen hat en dy't ús dochs yn in treflik stik fornijde hoe't wy nou winliken tinke moatte oer it ûndernimmen fan dy dryste Sweachsters.

It lêzen fan in skôging of fan in oersetting fan Dam is foar my altiten in feest. Dam skriuwt sa't er praet. Syn tael is helder en opsierd mei typyske taeleigenheden fan de Wâldman. Men rûkt it fjild en de manchesterjassen. De earmelju fan Sezuan komme nei foaren as ‘it rap en rút út 'e Honnesteech’. Dam syn tael hat de kleur en de fleur fan de folkstael. Blaise Pascal skriuwt yn syn Pensées: ‘as ik in natuerlike styl by in skriuwer oantref, dan bin ik forbaesd en ik stean forsteld, hwant ik forwachte mei in skriuwer yn 'e kunde to kommen en ik foun in minske.’

Dam syn tael is likernôch sûnder wryt of slyt en dêrmei kom ik dan noch eefkes werom op 'e titel fan Brecht syn stik Der gute Mensch von Sezuan, dêr't sûnder mis in stik irony yn bimongen sit. Dy titel fortale mei ‘de rjochtfeardige minske’ of ‘it rjochtfeardich minske fan Sezuan’ bringt ús yn de kristlike tinkwrâld, dêr't Brecht gâns in ein ôf stiet. ‘It goede minske...’ soe to folle lykje op: it goede sloof. In minske sûnder wryt of slyt ropt by my gedachten op oan de ûnforslytbere produkten fan in goeije, âlderwetske kastmakker. In titel as Ingel fan de foarstêd hie tinkt my noch it bêste west. Mar, sa sil Dam grif sizze, wy hawwe al In ingel yn Babylon hawn! Dus dat koe net mear.