De Tsjerne. Jaargang 17

[p. 272]

Sybe Sybesma:
De tael mei lange teannen

‘If men cease to believe that they will one day become gods, then they will surely become worms.’
Henry Miller

‘It hat bliken dien, dat de âlde vexearfrage, oft it Frysk in tael of in dialekt is, noch altyd emosionéle réaksjes by de Friezen opropt, dat men har noch altyd op ien ein krije kin troch it Frysk in dialekt to neamen; hwa't bisiket ús op stang to jeijen hat altyd sukses, as er dit middel tapast.’

Mei dizze drôfgeastige folsin startte de hear F.J. Bergstra yn it jannewarisnûmer fan De Tsjerne, jiergong 1962, syn wiidweidich artikel It dialekt, de lange teannen en it minderweardichheitskomplex, dat yn syn gehiel as feuilleton romte ynnaem yn de earste trije nûmers fan dy jiergong. Sûnder mis in fruchtber útgongspunt foar in miskien fruchtbere diagnose fan in rige psychyske tokoarten, dêr't in great part fan ús, Friezen, mei oanklaud sit. Nou wol ik derôf wêze, ynhoefier't likense tokoarten fêst to stellen binne by de greate mannichte fan de biwenners fan oare ‘plattelânsprovinsjes’, yn Fryslân lykje hja yndie foaral fiksearre oan taelgefoelichheden. Hwerom? En hoe wurde wy dy tokoarten de baes sûnder folsleine assimilaesje oan de noarmative ‘way of life’ yn Nederlân - lês: Hollân?

De earste fraech: hwerom binne typysk-Fryske minderweardichheitsgefoelens sa sterk fiksearre oan taelgefoelichheden, doelt op in andert, dat miskien útslútsel jaen kin oer de genese fan dit kollektive minderweardichheitskompleks; dit andert sil teffens in útspraek dwaen oer oft en sa ja, yn hoefier't de twade fraech sinfol is.

Ik bisef hiel goed, dat ik hjirmei de kwestje, dêr't de hear Bergstra sa dúdlik oer oan it wurd west hat, in bytsje oars biljochtsje, al wit ik yn 't foar net, oft ik ek fruchtberder fragen stel. Bergstra stroffele oer de omstannichheit, dat wy Friezen op stang to jeijen binne mei it karakterisearjen fan it Frysk as in dialekt, en net in - aparte - tael. As ik him goed bigrepen haw, wie by ek op syk nei klearrichheit oer hwer't dy ‘emosionéle prikeling weikomt.’ Wel, dêrop ûndersocht er in tal mooglike argumintaesjes foar de stelling, it Frysk wie in selsstannige, autonome tael.

[p. 273]

1^o. De histoarysk-genéalogyske redenaesje. It Aldfrysk en it Aldangelsaksysk soene by in oare westgermaenske tûke hearre as dy Leechdútske dialekten - varianten - dêr't it lettere ‘Nederlânsk’ neffens ôfkomst ien fan is. It skematisme en dus it reëel tokoart fan dizze redenaesje brocht neffens my de hear Bergstra tige dúdlik nei foaren, al soe in strange histoaryske stúdzje fan dizze kontreijen yn de midsieuwen - binammen de iere - sûnder mis wol hwat mear ljocht smite kinne op de taeldifferinsiaesje hjirre (ekonomyske stelsels, soasiale opbou en - foaral kommersiéle - oriëntaesje). Krekt yn dit forbân noch even twa notysjes: a) soene it Grinzersk, it Eastfrysk, de Noard- en Súdhollânske en de eilannerdialekten net mei likefolle rjocht as ‘ús’ Frysk it foarâlderskip opeaskje meije fan it Aldfrysk fan de wetsteksten - in noarmative skriuwtael dus? b) hokfoar ‘kulturéle’ kontinuïteit by uzes hat makke dat de Friezen fan de provinsje Fryslân sûnder biswier harsels - al of net mei rjocht - biskôgje as de wiere suvere neisieten fan dy âlde Friezen (yn hwaens ‘Ryk’ ús Fryslân sûnder mis net de wichtichste rol spile hat)?

2^o. De redenaesje fan wjersidige forsteanberens. Mei rjocht en reden liet de hear Bergstra ek dizze ballon ploffe. Hwant hwa't in bytsje thús is yn alle mooglike geaën fan de Lege Lânnen oan 'e Sé wit, dat op dizze foet alle mooglike regionale ‘Akadémy's’ de selsstannigens fan harren geaspraken feilich stelle koene foar it ABN oer.

3^o. Oan de foarige redenaesje tafoege de pretinsje fan ‘kultuertael’. Om ûnder dit eachpunt ‘dialekt’ fan ‘tael’ to ûnderskieden kin men de mjitstêf oanlizze fan ekspansive brûkberens net allinne - mei it each op alle mooglike libbensgebieten en milieu's - mar ek fan ekspansive hantearring de facto. Op dit lêste punt, nou, stiet it Frysk, mei alle kultuertaelpretinsjes, dy't it him sûnt it nei foaren kommen fan de Fryske Biweging oaneigene hat troch de warberens fan in lytse kliber min ofte mear bijeftige ‘taelstriders’, yn feite dochs tige faei. Yn in klear diskurs oer it forskynsel ‘dialektliteratuer’ liet Bergstra sjen, dat wy Friezen mei it argumint, dat it Frysk (wer) in literatuertael wurden is, noch net wier meitsje kinne, dat it ek in kultuertael is. Nammers, soe ik dêr oan tafoegje wolle, de start fan de renaissance fan it Frysk as skriuw-, as literatuertael yn de njoggentjinde ieu (by de bruorren Halbertsma bygelyks) moat sjoen wurde op it plan krekt fan biwuste dialektliteratuer. En dochs hat dizze renaissance wer fannijs foet jown oan latint bisteande nasionalistyske pretin-

[p. 274]

sjes. Mei oare wurden: dit gebrûk fan it Frysk ynspirearre guon Friezen derta en bisykje, it reëel út to bouwen ta kultuertael.

Miskien binne wy yn dit stadium oanlânne by myn earste fraech - ik mien: oanlânne by in situaesje yn Fryslân, dêr't dizze fraech sinfol foar klinkt. Hwerom binne typysk-Fryske minderweardichheitsgefoelens sa sterk fiksearre oan taelgefoelichheden? Hwant mei dit opnimmen fan de striid, om oanslutend op in bisteande tradysionéle situaesje it Hollânsk wer to forkringen fan syn noarmative posysje, binne twa opposysionéle tendinzen oan it ljocht komd binnen it Fryske folk, dy't as it derop oankomt in bislissende kar ynhâlde, mar har yn 't earstoan oppenearre hawwe op it punt fan in oanwiisber ûnderskie: dat fan tael, fan sprake. Boppedat hawwe hja beide net fan 'e miet ôf oan harsels fan harren prinsipiéle konsekwinsjes biwust west, foardat om de tweintiger jierren fan ús ieu hinne binammen dr. Douwe Kalma dizze Fryske taelstriid syn idéologyske ûnderbou jown hat. Oan de kapstôk fan de tael hat him in - skematysk biskôge - twiliddige emansipaesjedriuw ophinge, dër't nasionalistyske en soasiael biskate eleminten in rol yn spile hawwe en/of noch yn spylje, in driuw lykwols, dy't himsels dêrmei tagelyk dúdlik forankere en ek biheind hat. Mei't dy driuw yn beide aspekten algemien Europeesk fan aerd wie, hat krekt dizze fiksaesje oan de Fryske sprake isolasionistysk wurke - mei oare wurden: is it ús net slagge, yn dit suver familiaire ramt de fan generaesje op generaesje oerlevere ‘mentale’ kontinuïteit (yn oriëntaesje op de ‘wrâld’) fruchtber to keppeljen oan in modern andert op nije, revolúsionaire bitingsten. Boppedat moast neigeraden sa'n modern andert ek yn oanweagende mjitte funksionearjende oerheitsorganen ta syn foldwaen hawwe - sadat ús ‘autonomysymboal’, de Fryske sprake, funksioneel krekt tusken de mounestiennen siet, om't hja wol as ‘idéael’-symboal, net as hantearber ynstrumint ta boppeneamde (foaral soasiale) emansipaesje tsjinje koe. Om beide opposisionéle tendinsjes binnen it Fryske folk noch even neijer to omskriuwen: hja binne tinkt my beide nasionael fan aerd; om koart to gean, harren skied falt net gear mei de grins tusken ‘frysksinnigen’ en ‘anti-fryskebiwegers’; it binne de Frysk-Nasionalisten en de - heterogene - rest; en de - allike irrelevante - fraech: hwat bistou yn it earste plak, Fries of Nederlanner? is relevant foar it ûnderskie. Ek it aktuéle ynstrumintarium fan de maetskippij kin fierhinne de lange rige ‘Fryske’ frustraesjes forklearje, dy't tinkt my mei

[p. 275]

skuldich binne oan ús kollektive neurose. Mei skuldich, siz ik mei opsetsin, hwant yn it allerearste plak binne wy dat sels: mei't wy de renaissance fan it Frysk as skriuwtael op it plan fan ‘dialekt-literatuer’ misynterpretearre hawwe yn nasionalistyske sin, hawwe wy in idéaelmechanisme konstruearre, dat gjin forbân hâldt mei de feitlike ûntjowing en dérom hawwe wy net allinne ús ‘ûnbihaechlikheit nei bûten’ ta projektearre, wy hawwe boppedat ússels, ús eigen ‘ivoaren-toer’-posysje projektearre nei it Frysk, dat bûten eigen dwaen en tadwaen om, út krêft fan syn earbiedweardige âlderdom (Inde clarum inter Germanos Frisium nomen...!) de saek wol foar ús opknappe soe.

Mar as it my net mist, bigjint it tij wer to kriemen: in part fan de Hollânske intelligentsia sit al mei deselde neurose oanklaud...

Fansels haw ik my yn it boppesteande mei in guodkeape útflecht fan de haedsaek ôfmakke. In diagnose fan de aktuéle stân fan saken op taelgebiet yn Fryslân, lykas dy fan de hear Bergstra, is nedich, mar net genôch. Ik leau mei him, dat it al of net fungearjen yn de wiidste (soasiale) sin fan in biskaet ‘dialekt’ as kultuertael symptomatysk is foar de werklike situaesje. Geane wy nou op syk nei de normative kultuertael yn Fryslân, dan fine wy, as wy de wierheit forneare kinne, mar ien dúdlik andert: it Hollânsk, of ABN, om mei Bergstra to praten. Dér kin sels it bistean fan sa'n semi-kultuertael as Bergstra's EBF - it ‘fryske-biwegingsjargon’ soe ik it neame wolle - gjin grevel ôfdwaen. It bistean fan sa'n jargon, it forlet dus fan sa'n kultureel alibi, lykwols, makket de saek al minder ienfâldich. It wiist op it bistean fan in ûnbihaechlikheit by Friezen, dy't op syn minst yn potinsje hwat mear om 'e hakken hawwe as de trochsné-boarger, oer krekt dy stân fan saken mei it Hollânsk as modeltael. Mar kin dy ûnbihaechlikheit ek algemien forklearre wurde? Hja bistiet nammers net by alle Friezen, dy't hwat mear as gewoanwei bitsjutte; der binne sels Friezen fan formaet, dy't har mank echte Hollanners pas fiele as mosken yn it sân! Moat dêrom yn elts gefal dizze ûnbihaechlikheit op in syklike kondysje wize? Ik leau, dat dy fraech net sûnder sin is. En dat it andert derfan ôfhinget, hwat wy dermei dogge: bliuwt ús ‘Fryske’ libbensklimaet - ek foar ússels - net mear as in flechthoale, in ‘alibi’, wylst wy foar in oar part mei likefolle wille fan de Hollânske wâl frette, dan sil dizze kondysje syklik hjitte moatte; is it lykwols ús

[p. 276]

eigentlike klimaet, dan sil it him sûnder mis trochsette en hieltyd normativer, hwant normael, as it iepenbiere libbensklimaet yn Fryslân. Dêr Bitte fansels tige konkrete striidkon-sekwinsjes oan, yn it deistich dwaen en litten oant op it politike mêd. It is in kar, mei iepen eagen, mar ien, dy't like sterk birêst op jins wil as op jins ynsjoch, op selskennisse. Hwant folle oerspand Frysk nasionalisme - ik kin it net oars sjen - birêst op in emosionéle réaksje, op in feitlik suver al foltôge assimilaesje oan it Hollânsk foarbyld: men bistriidt de ‘kapitulant’ yn jinsels.

Om op de tael werom to kommen: ek dêryn sille wy in moai krekte delslach fine fan de ûnderskate hâldingen foar dizze marginale situaesje oer; en as optheden de relaesjes sa lizze as de hear Bergstra biskreaun hat, dan sil ús takomst ôfhingje fan in nije réalistyske oriëntaesje fan it frysksinnige ‘liederskip’, dus in nije ynspiraesje, dy't it folk oansprekt en meinimt - dy't dus oeral dêrre fanwegen komme moat, dêr't de offisiéle oerheit vacua ûntstean litten hat.

Mar hat de Biweging dêr de organen wol foar?