De Tsjerne. Jaargang 17

[p. 247]

Paulus Akkerman:
Skuld en genede

Fjouwer muorren en in finster mei traeljes, dat is myn went. Né, né, net foar it earst, mar dizkear wol foar it lêst, ik sil net wer ‘op jierren steld’ wurde. Haw ik dêrom faeks om papier frege? Ik skriuw dit net op om mysels to ûntskuldigjen, wol tiizje ik nachts mei de fraech om: as heit en har it yndertiid net sa earmoedich hawn hiene, soe it dan ek oars mei my gien wêze? In domme fraech fansels, hwa soe dêr in antwurd op jaen kinne?

Nachts liz ik ûren wekker, it sil fan 'e jierren komme. Achtensechstich, goed tweintich jier trochbrocht tusken fjouwer muorren, it bliuwt jin net yn 'e kâlde klean sitten. Deis bin 'k oan it wurk, dat is to sizzen, hjir en dêr in hantaest, it jowt hwat ôflieding. Mar nachts falle de jierren wei, útsûnderlik hoe klear en skerp ik alle dingen fan lang forlyn dan wer foar my sjoch. Soms hear ik heit syn lûd, in oare kear sjoch ik mem wer skriemen, dêr haw ik nea oer kind, dêrom gyng ik dy jouns ek sûnder my to birieden nei it pakhús fan Teakema... Hou, hou, wie it dêrom? Dan soe it der op útkomme dat memme triennen de skuld oan alles hiene en dat kin net.

Mar hoe bilibbe ik dy nachts alles net wer op 'e nij! Foar de twadde kear makke ik it troch, ik hie it net foar mooglik hâlden nei safolle jier...

Sahwat sjongend swaeide Tsjomme de klinte yn, doe wist Geartsje wol wer hoe let as it wie, hja hoegde wier net to freegjen oft er wurk krige hie. Bang en skou dûkten de bern yninoar en doarsten gjin lûd to jaen, to faek al hiene se dit meimakke. Tsjomme sloech mei de fûst op 'e tafel en easke iten.

‘Mar jonge!’ ‘Welja, alles is hjir erflik op en wei as it oan my ta is.’ Driigjend seach er om him hinne, doe earst krige er erch yn 'e bange bern. ‘Moatte jimme wer oerai foarenoan by, snotnoazen dy't jim binne? Fuort, nei de souder en ik moat jimme ris hearre, dan sil 'k jim fine!’

Noch in hiel skoft hearden se syn driigjend en bearend lûd, de lytsten skriemden yn har foddeboel op 'e souder, Geart net, hy wie de âldste en brocht wyks al in daelder thús. Dêrfoar stie er deis tsien ûren yn 'e toubaen.

Doe't it ûnder einlings, einlings stil wurden wie, gyng er by de ljedder del. Yn it porteal seach er troch in smelle skreef

[p. 248]

fan 'e keamersdoar, mem siet by de tafel to skriemen... Sa mar wist er hwat er dwaen moast. Yn it pakhús fan Teakema wie fan alles, hy hie dêr west. As hja thús mar wer iten hiene soe alles wer goed wurde, dan hoegde mem ek net mear to skriemen.

Oan 'e efterkant skoude er in rút omheech, it hert sloech him as in hammer. Hwerom einlings? Gjin mins dy't him hjir sjen koe. Foarsichtich striek er in lúsjefers oan en doe lei it flak foar syn fuotten: in learen jildboekje. Mei triljende fingers die er it iepen, der siet papierjild yn. Dat wie noch better as earten en beantsjes en rys. Doe earst kaem it him yn it sin, dat er neat meinomd hie om dat spul yn to dwaen. It hoegde net mear, it boekje treau er ûnder syn bilape kyltsje, hurd, hurd der wer út en nei hûs.

Ear't er de oare deis nei de toubaen gyng, treau er mem in briefke fan tsien yn 'e hân. Kjel die hja in stap tobek en waerd wyt as in doek. ‘Mar jonge...!’ brocht hja út, mear net. Der wiene fragen genôch, mar hja doarst net, it soe freegjen nei de bikende wei wêze, hoe koe dy jonge oars oan safolle sinten komme? Net oan tinke, der soe iten yn 'e hûs komme, hja soene sêd wurde. De jouns doarst hja de jonge net oan to sjen, mar hja hiene ierappels mei koal en hwat felleguod fan in skiep.

Twa dagen letter wisten se op 'e toubaen to fortellen dat greate Lammert by Teakema dien krigen hie. Der wie jild weiwurden út it pakhús, dêr't oars net ien as Lammert west hie, mar hy hjitte it ligen.

Geart hearde dat forhael, mar hoegde hy foar Lammert to rieden? Elk wie himsels it neist.

It bleau net by dy earste kear, hoe soe it dêr by bliuwe? Oant er tsjin 'e lampe roun. Fjouwer jier.

Ik wit nou wol dat ik heit de skuld ek net jaen mei, al haw ik it withoefaek dien. Hwat haw ik him forwinske en flokt. Hwat oars, heit hie syn lek en brek sa goed as in oar, mar dêrom hie it mei my sa dochs net gean hoegd? Mei ús Luts en Wybrich, mei Jabik en Gauke is 't ek sa net gien en wy hiene deselde heit en mem, dêrút allinne al blykt ommers klear dat it myn eigen skuld wie, folslein eigen skuld. Fansels hie ik in oare thúskomst forwachte nei dy earste fjouwer jier, mar dat kaem omt ik jong wie...

Frij. Frij! Hy sykhelle djip en seach forwûndere om him hinne. Nou mocht er gean hwer't er woe, mar hwer soe er

[p. 249]

oars hinne as nei hûs? De sânreed, de smelle wyk, it âlde hûs, mar allermeast heit en mem, Jabik en Gauke, Luts en Wybrich.

De sinne wie yn 't sakjen doe't er dêr oankaem. Alles lei yn in wûnderlik Ijocht, in skurve hikke waerd sels fan 'e sinne ferve, de âld flear siet stiiffol beijen, der dreau hwat blauwe reek by harres út 'e brún birikke skoarstien. Fan dat allegearre krige er de triennen yn 'e eagen, nou wie er thús.

Yn 'e klinte siet Tsjomme as syn rjochter. ‘Wy sille dy de doar net wize, dû bliuwst ús Bern, mar dû hast ús allegear in kroane op 'e holle set, jimme mem en my foaral, om fan dyn broers en susters mar to swijen. Dy skande sille wy drage moatte sa lang as wy libje en foaral nou'st werom bist en hjir troch 'en dei forkeare silst...’

Wurch gyng er oerein. ‘Dan gean 'k mar wer.’

‘Geart!’ De mem joech in skreau. Tsjomme lei har it swijen op en rôp de jonge net werom.

Doe hie ik wurk siikje kind en in better libben lizze, mar ik woe net omt ik it grou ynhie op heit en op mem ek. Op hwa nammers net?

Ik soe mysels rêdde moatte en ik die 't. Der wiene ommers safolle dy't yn 'e folop sieten, hwerom soe ik myn part dêr net fan ha? Hjir hwat en dêr hwat, ynlein en mei oerlech gyng ik to wurk, nimmen dy't my hwat meitsje koe.

Letter stie 'k dochs yn it wurk, mar dat kaem troch Johanne. Hwa wit hie alles noch net goed komd, as ik mysels better yn 'e macht hawn hie.

It wie mar in earmdiedige klinte dy fan Harmen en Jets. Harmen hie noch in pear swéen meand efterhûs, Jetske hie de geiten molken.

‘Wy gean mar op bêd, mem, it sil mei it fanke dochs wol let wurde, foar ús is it moarnier bitiid wer dei.’

It waerd stil yn 'e hutte, dy't sels ek like to slomjen yn it skiere twiljocht fan 'e stille simmerske joun. Yn 'e foarnacht kaem Johanne thús en Geart wie by har. Hja sieten noch in goed healûre yn 'e skeamele útleger en wiene it och sa iens. ‘It wurdt dyn tiid, jonge’, forsuchte Johanne op it lêst. ‘Mei 'k wol wer komme?’ frege er démoedich. Hja wachte mei antwurd. ‘Ik wit it net, ik ken dy ommers net lens...’

Doe sei er har alles en hâldde neat binefter. In hiel skoft bleau it stil. Hy wachte dat hja it founis sprekke soe.

‘Dû bist der earlik foar útkomd en, en ik mei dy wol lije... Dû kinst wer komme, mar earst silst wurk siikje, moatst toane

[p. 250]

dat it dy tinken is datst oars wolst. Net in blaumoandei, mar in healjier, ik sil in healjier op dy wachtsje.’

‘In healjier is ommers sa'n skoft, leave...’ ‘Dû hast it oan dysels.’ ‘Fanke, ik swar it dy.’

Hy slagge by in ploech polderjonges, lange dagen en in koart eintsje fortsjinst, mar hy hâldde it greate doel yn it each en telde de dagen ôf. Johanne!

Al hast fiif moanne hie er it folhâlden doe't er dy moarns wurden krige mei Jippe. Earst sei er gjin wurd werom doe't Jippe bigoun to narjen en gekoanstekken. Hy soe de wiiste wêze, mar Jippe hâldde oan, hy sei hwat werom. Mei gleone koppen stiene se op it lêst foarinoar oer. Doe wie 't dan sa fier dat Jippe it sei, lûd, dat de oaren it ek mar forstean soene: ‘Ik haw noch noait ûnder de blauwe pannen sitten...’

It bloed sloech Geart wyld nei de holle, hy heve de leppe en sloech ta. Jippe siigde yn it sân, dat dûnker kleure fan it reade bloed. Twa jier.

Ik wit wol dat Jippe my socht, hy wie der efter komd dat ik sitten hie, dat moasten de oaren ek witte, mar ik hie wizer wêze moatten. Johanne wie dochs ûnwitend folle mear as Jippe! Letter, né ik sil Johanne gjin forwiten meitsje, hja wie folslein frij, ik haw noch in joun by Harmen en Jetske sitten, Johanne wie troud en hie al in Bern. Hwerom moast ik myn lok ek sa forsmite? Hwerom wie 'k sa koartsichtich en miende ik dat alles forlern wie? Ik hie net nei Rotterdam gean moatten, mar hwat jowt it soks efterôf to bitinken? Ik libbe fan rôf yn 'e mande mei Joop en Bram, oant ik wer foar in jier as hwat opsluten waerd.

Dy lêste kear, ik hie seis jier en siet yn Skeveningen, bigoun ik yn 'e bibel to lêzen, men docht op it lêst hwat. As it dêr nou by bleaun wie, mar dêr kaem sa'n dominé dy't my de wierheit sei. Ik hie al safolle fan dy mannen meimakke, mar dy oaren praetten nea net folle oer hwat ik dien hie, hja eamelen erflik oer in nij bigjin en fan foarenôf. Dy sei my de wierheit, dat ik myn libben forsmiten hie en yn 'e skuld stie by gâns minsken, mar binammen by God. Hy hie it der oer dat myn skuld útsoend wurde moast mei straf, foar de minsken oer koe dat, mar tsjinoer God soe 'k dat yn der ivichheit net kinne, ik net en hy net en net ien, wy soene it allegearre fan Gods genede ha moatte.

Ik woe dêr neat fan witte, of soe dêr dochs hwat fan hingjen bleaun wêze? Doe't ik frijkaem, gyng ik net wer nei Rotterdam, noch ien kear in nij bigjin, dochs noch fan foarenôf, al

[p. 251]

hie dy man dat dan ek net neamd. In nij bigjin, och ja... Goed, Rike hie ek skuld, mar hwat wie har skuld by mines? Hja wie wol tsien jier jonger as ik, ik koe it my al net bigripe dat se har mei my ôfjaen woe, ik hie wizer wêze moatten...

Hja wenne op in nederich boppehûs, mar alles wie like kreas en de strjitte net fens sa hiel smel. Doe't Geart dêr foar it earst kaem, seach er him de eagen út, by koe it him net bigripe dat er dêr skielk wenje soe, Rike en by togearre.

‘Mar fanke, hwer sille wy op wachtsje? Dû hast ommers in hûs en húsrie, ik haw in goed wyklean.’

Hja glimke en har eagen laken mei, dêr gluorke fjûr yn, Geart koe der nea langernôch nei sjen. ‘Dû wolst to hurd, jonge, dû moatst tiid dwaen. Der moat noch safolle wêze, wy moatte noch in hiel skoft sparje, dû draechst my sneons mar ôf hwatst oerhast, sels bin ik al sa sunich, hwat mienst dat ik sels ek net sa gau mooglik trouwe wol?’

‘Mar hwerom...?’ ‘Stil nou mar’, hja bûgde har oer him hinne. Hy die de eagen ticht. Dat dit noch foar him weilein wie!

Hy roun mei Sipke út it fabryk. ‘Ik haw der al in dei as hwat mei omroun, Geart, mar ik mei it net swije. Moatst net lilk wurde, mar ik seach dy by Meijers widdou útkommen, dêr moatst dy net mei ynlitte, it is in earst forkearden ien, dy leit it mei alle manlju oan.’

Geart stie fuort yn 'e brân. ‘Hwatte!’ Sipke lei him de hân op 'e earm: ‘Ik siz it út goederbêst, ik haw dy warskôge, fierders moatst it sels witte.’

Geart smiet it fier fuort, sa wie Rike net en dochs, Sipke wie gjin rabber.

Sa wie Rike al. Foar syn eigen eagen seach er dat hja in frjemde keardel útliet, dy't hja wakker om it kin striek en die.

Wer waerd it him read foar de eagen as seach er fjûr en bloed lyk as ienkear mei Jippe. Hy roun har nei by de trep op, tagelyk wiene hja hoppe. Hy wie skriklik oan to sjen, de eagen rôllen him yn 'e holle en by hie it brûs op 'e mûle. ‘Myn sinten!’ It wie net iens in minsklik lûd mear, it wie de skreau fan in bist.

Hja wie hwat bleker wurden, mar likegoed doarst hja it noch bistean om fluensk to freegjen: ‘Dyn sinten?’

Dat wie to folle, syn hannen kniepen as in bankskroef oan 'e ein ta.

Tweintich jier.

Ik kin neat mear goed meitsje, tsjinoer de minsken net iens,

[p. 252]

lit stean tsjinoer God. Hoe sei dy dominé it ek wer? Fan genede libje, mar is dat net to maklik? Fan bern ôf oan haw ik my forgrepen oan in oar sines. Jippe haw ik op it libben gien, by hie it wier net oan my to tankjen dat er derfan boppe op komd is.

En Rike? Ik haw in moard dien. In moard! Soms fljocht it my oan en doar ik net nei myn eigen hannen to sjen, myn hannen dêr't ik...

Né, né, ik kin it ús mem net wite dat hja my yndertiid net ûnderstie, har bern hiene ommers honger en heit soe him oan 'e drank oerjaen.

Nou't ik âld bin, wit ik wol dat heit my net bliid ynhelje koe, doe't ik nei fjouwer jier weromkaem.

As ik weromsjoch is der oars neat as skuld, oan alle kanten, ik bin bidobbe ûnder skuld... As jins genede dan sa great is, God, dan...

Hy skille. De sipier frege lêbbich: ‘Hwat moat dit?’

‘Ik... ik... ik bin sa raer.’

Yn tûzen hasten repte de man him nei de telefoan en skille om in dokter. Nûmer 97 hie noch acht jier to goede.