De Tsjerne. Jaargang 17

[p. 188]

E.B. Folkertsma:
Minsken sunder moeting

Ypk fan der Fear, Ek in minske. Roman. Drukkerij en útjowerij Laverman n.v., Drachten, 1961. Untwerp bân en stofomslach: Jan Murk de Vries.

Sa likernôch alle wurk, oant nou ta fan Ypk fan der Fear útkommen, is biwiis fan 'e sterke, suver forheftige driuw, dy't yn dizze skriuwster libbet en priket om skepsels yn ellinde, it sij sosiale it sij lichaemlike it sij psychyske, út to byldzjen. De ellindige en lijende minske, hy is it greate ûnderwerp fan har biskriuwingen, en it réele libben fan har tiid sawol as de histoarje, de moderne literatuer en har eigen fantasy leveret har dêrta stof to wille genôch.

Mar jitte gjin boek fan harres, dat suver yn al de haedfigueren sa fol fan minsklike ellinde is. Wylst yn har eardere forhalen fan lijen en tragyk dochs ek, it sij yn ien en deselde minske it sij yn oare figueren nêst of oer him, forbrekking, forromming, fortreasting is, as ljocht mei tsjuster en frede troch striid, komt de lêzer yn dizze roman amper oars hwat to mjitte as klearebare ellinde. En dat net allinne, mar ek hat Ypk fan der Fear har dizkear djipper as ea bijown yn 'e skildering fan lichaemlik en psychysk lijen, nuodlike fier oer de heimsinnige, mar wjerhâldende grinzen fan soun en natuerlik libben hinne.

Wiswier, in opjefte, soks as in weach en útdaging. Mar oan moed hat it dizze skriuwster nea ûntbrutsen; hja hat hwat yn har, dat it útdaegjende krekt siket en dêr har krêften oan bigeart to mjitten en op to slypjen. En dizkear dochs wist hja, hwat foar in útdaging hja oannaem en hwat foar in weach hja oangyng. De titel, dy't hja foar dit wurkstik keazen hat - har wurken binne elk foar oar wurkstikken - seit it fuort al. Ek in minske, dat twaderlei ynhâlde sil: formoanning oan alles hwat ûnder minsken him yn syn ‘normaliteit’ feilich fielt, dochs to bitinken, dat it lijen fan en oan 'e ‘abnormaliteit’ ek him net frjemd is noch frjemd wêze mei - èn birop op al hwat minske is om bigryp, barmhertichheit en solidariteit to hawwen foar en mei harren, dy't ‘oars’ binne.

As it nou de lêzers, ik bidoel dy't de titel net ûnachtsum en sûnder euvelmoed oerslane, krektlyk giet as my, dan hawwe hja yn it earstoan wurk om yn it forhael to slagjen en der fan

[p. *15]

YPK FAN DER FEAR
berne 1908

[p. 189]

meinommen to wurden. Dat duorret lykwols mar oan in tiid ta. Allinken, of lichtwol op in stuit, grypt Ypk fan der Fear se yn har bilangstelling, en dan kinne se, fierder lêzende, noch safolle reden ta rjochtlike krityk fine, der is gjin forwin op: hja hâldt jin fêst en nimt, ja sleept jin suver oan 'e ein ta mei. En dat noch wol, wylst men gjin kâns kriget om sa nou en dan ris op forhael to kommen. Dêrfoar forfalt men mèi de skriuwster al to drok, to direkt en to ûnoergonklik fan it iene lijen yn it oare; dêrfoar ek mist dizze trageedzje al to slim de widzjende rêst fan it rhytme yn spanning en ûntspanning: ûntspanning nei spanning en ta nije spanning. Dat forhael en dy tiid gunt Ypk fan der Fear de lêzer net, likemin as hja se harsels gund hat. Yn 'e haest, dêr't hja harsels al skriuwende ta fiteret, kin hy mar mei; mèi har hat er mar mei ien sé oan lân to spielen, op 'e iene weach fan in suver ûnûnderbrutsen en noch hieltiten wer heger opfierde spanning. En soks kin him fortrette, argewearje, oerstjelpe, wurch en wé meitsje, it kin him de rêst binimme om ta himsels en eigen kritysk oardiel to kommen, hy kin him der willich oan oerjaen, it jowt ús allegear neat: wy komme en bliuwe yn 'e ban fan dizze rûge tsjoenster.

Hwant dat docht hja net mei macht fan tael en styl noch troch klearens fan tinken en werjaen. Dy formogens mankearret it Ypk fan der Fear krekt slim en ta greate artistike argewaesje oan, lyk as boek oan boek nij biwiis is. Mar it breklik, bytiden bihyplik tokoart datoangeande hellet hja driftich oer mei de hertstochtlike oertsjûging, dêr't hja mei driuwt en skriuwt. Ek dizze roman wer, dizze net to min, is har nei en fûl oangien. Hja hat it forhael deun by it hert wei skreaun, der de krêft fan har fantasije en net minder dy fan har wil efter set, en sa in trageedzje op- en útstalle, dêr't ek de krityske lêzer fan ûnder de yndruk komt, dy't him meinimt, him yn 'e ban kriget, him byneed wjerstribbich oertsjûget.

Oertsjûget hwerfan? Mear fan 'e ellinde as fan 'e ellindigen. Wy wurde hjir konfrontearre mei in foarmen en in uteringen fan ellinde, dat it net krekt mear komt, in útstalling, in staelkaert fan ellinden, einliken al by al to folle fan it goede. En wy krije se sûnder lins en forhael bybrocht sa réeel mûglik, bytiden op it wrede ôf. Dat al hat nuodlike biswieren: it is fan in oerladenheit en in ûnmjitte, dy't hieltiden wer driigje op 'e earme lêzer, hwa't it swier to moede wurdt om safolle to fortarren, earslinge wurking to dwaen. Mei har nea ophâldende tryste skildering fan minsklike ellinde en ellinden ferget de skriuwster jin op safolle, dat men fan need op 'e faeije grins

[p. 190]

tusken oertsjûging en skepsis rekket to wifkjen. Hja soe mear en djipper bihelle hawwe, as hja it socht hie yn sterker biheining en bihearsking. Mar dat mei dat alles it byld fan ellindich libben, sa't hja it opstjitten hat, dochs fan genôch suggestive krêft is om de lêzer, wolle of net, it wêze wollend al of net, yn 'e bisnijing to krijen en yn 'e ban to hâlden, it biwiist Ypk fan der Fears tige fortelkunst. Sa't hja, mei oppen en dellen, ek nou wer wit to fortellen, it rêdt, dwers troch tokoarten, brekken, lekken, biswieren en krityk hinne, dit wurk. Der giet hwat fan in tsjoen fan út, dy't it yn 'e nijsgjirrichheit spint en tilt.

Alteast foarsafier't it de skildering en it opwurpen byld fan minsklike ellinde oanbilanget. Mar it greate biswier is, dat wylst yn dizze tragyske roman dy ellinde boppe sêd rekket, de ellindigen oan 'e krapper ein komme. De pedagogy fan dit forhael dooch net, en de skriuwster komt der net mei ta har doel. Ek in minske, mar Ypk fan der Fears birop om 'e wille fan 'e ellindige op 'e solidariteit, it bigryp, de barmhertichheit fan harren, dy't foar syn ellinde biwarre wurde, komt net tà harren. It bliuwt hingjen tusken like ellindigen as hysels en kriget dêr gjin forhearring. Yn dizze trageedzje mist de moeting, de moeting fan dy't ‘oars’ binne mei hwa't binnen de grinzen fan natuerlike normaliteit yn 'e mienskip bisteane en forkeare. En sa is der gjin brêge ta bigryp, solidariteit en dragen fan it lijen mei slein. De ellinde fan 'e oaren mei noch sa somber útbylde en útstald wêze, dy oaren sels bliuwe frjemden. Hja tize om yn har eigen forlittenheit en mealle yn har finzenskip en moetsje, de iene yn 'e oare, allinnich harsels. Hja hawwe gjin wei om ta har selskip fan like ellindigen út to reitsjen. En de skriuwster kriget har dêr ek net út, mei de haedpersoan, de miswoechsene nei it lichem en forwrongene nei hert en geast, ta ik-figuer to meitsjen, yn 'e kunde to bringen mei de histoarje fan har slachte en it forhael fan har eigen libben dwaen to litten. De ûngelokkige fynt dêr hwat hja der siket en yn 'e finzenis fan har ienkennichheit net oars as sykje en fine kin. Lyk as hja de histoarje fan har slachte lêst en bigearlik nei har nimt, tsjinnet dy har bleat ta bifêstiging en forswierring fan har persoanlik lot, en it forhael fan har eigen libben is bycht, skuldbilidenis noch rop om bifrijing, mar raffinearre selsrjochtfeardiging by wraeksuchtige biskuldiging fan ellindigen mèi har. Gjin oaren nammers kriget hja yn Ek in minske op har wei, noch ûnder dy't fan itselde laech net minder lije as hjasels noch yn it doarp op 'e eftergroun. De Titema's, fijannen binne it de iene de oare, forgunnend, haetsjend

[p. 191]

en forbitterjend elkoar sawol as elk foar oar himsels, en dy fan it doarp bigeare har oars net to kennen as yn fijannige nijsgjirrichheit.

Sa moatte de figueren yn dizze trageedzje minskefrjemd bliuwe, mei de minske allinne to kennen en kenne to wollen yn harren sels en yn har finzenis nimmen oars as harsels to moetsjen. Dat is har bigearte en leafde, ta selsbifêstiging. Mar de moeting mei God dan? De inkele kearen, dat Ypk fan der Fear God talit as om in hoeke fierwei, komt Hy net fanwegen, en is der wei nei Him ta noch útsjoch op Him. Hy bliuwt in flechtich fierôfe, dy't, allinnich oanroppen ta selshânhâlding en selsrjochtfeardiging, net antwurdet. Der wurdt yn dizze roman net mei en om God, de genedige en rjochtfeardige, wraksele. Kobe en har meilijenden stride mei it needlot, dêr't hja ta eigen ûntskuldiging, bigearte en wraek allinnich oan leauwe, en ien fan harren, de jonker, hawwe hja sarkastysk forbittere en forgiftige ta leaven Hear.

Wis, sa is it it artistike rjocht fan 'e skriuwster, en it strekt ta forswierring fan it sombere byld fan dizze trageedzje fan ellinde. Mar teffens hat it de forlieding yn om it drama to forsearjen yn forheftichheit. Hwer't minsken gjin moeting mei de minske tastien wurdt noch mei de Heare en Syn genede, dêr wurdt it licht mei moeting tusken harren en it demoanyske bisocht. En foar dy forlieding hat Ypk fan der Fear har net genôch to wacht nonmen. Hja hat har safier oer de grinzen fan natuerlik minsklik fielen en tinken weage, dat it har boppe de macht gien is. Hwat allinnich in great skepper en skriuwer tabitroud wêze kin, dêr hat hja har oan forrikt en forrutsen en is geandewei to lânne kommen yn it rhetoaryske, it bizarre, de draek. Mei sterker biheining en bihearsking en minskliker oan to wollen, soe hja mear bihelle en better oertsjûge hawwe. Dêrfoar kin hja genôch, muoite en bilang wurdich, lyk as ek út dizze roman frijhwat bliken docht.