De Tsjerne. Jaargang 17

[p. 152]

F.J. Bergstra:
Dissertaesje fan in essayist

L.W. Nauta, De mens als vreemdeling. Een wijsgerig onderzoek naar de antropologische en religieuze betekenis van het probleem der absurditeit en de figuur van de vreemdeling in de moderne literatuur.
G.A. van Oorschot - Amsterdam, 1960.

De Skriuwer fan dit boek oer de frjemdling is gjin frjemde foar de lêzers fan De Tsjerne. Hy kin harren alteast bikend wêze as de skriuwer fan essays oer literatuer en oer ûnderwerpen dy't mei literatuer yn forbân stean, dy ûnderwerpen ntl. dêr't it yn literatuer oer giet.

It boek fan Nauta is in dissertaesje, en dat hat syn bisûndere swierrichheden foar in essayist. Dit bitsjut dat er hwat dwaen moat hwat him yn wêzen net leit, in wittenskiplike, dat is koele en rationéle forhandeling jaen oer in saek dêr't er sa mei syn hiele persoanlikheit by bitrutsen is, dat er der allinnich mar bifredigjend oer handelje kin yn in foarm en yn in hâlding, dy't sels fan literaire en artistike aerd binne. Foarsafier it proefskrift wittenskip is, moat it dokumintearje en biwize, rationalisearje en forklearje, d.w.s. yn forbân bringe mei of werom bringe ta algemien bikende feiten en algemien erkende tinkprincipes. De wierheit fan de dissertaesje is de objektive wierheit fan de wittenskip; mar de wierheit fan it essay is de subjektive wierheit fan de man dy't it skriuwt. As dy essayist himsels trochkringt mei it ûnderwerp, dan hat er de kâns dat er syn ûnderwerp trochkringt mei syn persoan, dat hinget fan syn niveau ôf. As syn niveau heech genôch is, dan wurdt syn ûnderwerp letter sjoen troch syn bril: ‘er macht Epoche’. Mar lit ús tajaen, it ûnderskied mei de wittenskip is dochs net sa great, hwant ek de wittenskiplike visy dy't ‘Epoche macht’, docht dat trochdat hja in konsepsje is fan artistike alluere.

Yn dizze dissertaesje is de essayist Nauta tige skoan werom to finen, mar hy komt der net alhiel ta syn rjocht. Hy moat in fortoaning jaen fan geleardheit en bilêzenheit, en dat docht er dan ek, mar dat leit him eigenlik net it bêste. In dissertaesje moat sa kompleet mooglik citearje út de literatuer oer it ûnderwerp, of mei oare skriuwers der oer yn polemyk gean, of alteast de titel fan har boek of tiidskriftsartikel efteryn opnimme yn syn literatuerlist. En al docht er dat noch sa goed, hy komt der net foarwei dat op de promoasje sels Prof. Feanstra

[p. *11]

LOLLE NAUTA
berne 1929
(Foto: Friedemann Singer)

[p. 153]

him forwyt dat er Sânstra net neamd hat, mar to folle acht slacht op Boskma. En ek as men net Prof. Feanstra, Klaeisma of Heidstra is, net to hokfoar senaet of fakulteit heart, dan hat men noch oanstriid de dissertaesje op syn dissertaesjes to bioardieljen. Sa haw ik alris sizzen heard, dat it ûnderwerp fan de frjemdling net kompleet en ‘útputtend’ genôch bihandele is, hwant de frjemdling as motyf spile al in rol yn de literatuer fan de romantyk. Sa kin men fansels wol trochgean, mar men rekket de kearn fan de saek net.

Nauta bisprekt net de frjemdling yn de literatuer, mar neffens syn titel de minske as frjemdling. It giet dus oer hiel hwat oars as oer it literaire motyf fan de frjemdling, al hjit dat al sa yn de ûndertitel, dêr't er him lykwols biheint to de moderne literatuer. Hy bidoelt lykwols net de frjemdling yn de gewoane sin fan it wurd, de man fan oar lânaerd, de xenos, mar de man hwer't hwat frjemds mei is, omdat er oars is as oaren, omdat er earne bûten stiet as outsider, of omdat er hwat oan him hat, dat in bipaelde groep ûnbikend is.

It boek falt útinoar yn trije ôfdielingen: de absurditeit, de frjemdling, en de forfrjemding. Yn it earste diel wurdt oan de hân fan it oeuvre fan Camus, Malraux en Kafka oantsjut hoe't de minske frjemd yn 'e wrâld komme kin to stean en himsels fjremd wurde kin as de sin fan it bistean problematysk foar him wurdt. Absurditeit is hjir bidoeld as ôfwêzichheit fan sin, ûntkenning of alteast fortsjustering fan it doel en de wearde fan wrâld en libben, it weifallen fan it leauwe yn hegere lieding en eindoel fan de skiednis. Yn it twadde diel bisprekt er oan de hân fan in gedicht fan Nijhoff, in komeedzje fan Eliot, in roman fan Dostojewski, in essay-bondel fan Wilson en in drama fan Beckett forskate aspekten en forskiningsfoarmen fan de frjemdling, mar by hie dizze figuer yn alle gefallen better de ûnbikende as de frjemdling neame kinnen.

It tredde diel, oer de forfrjemding, giet net hyltyd út fan in bipaeld literair wurk of fan in bipaelde skriuwer, mar stelt it probleem mear yn 't algemien, mear théoretysk. Dit diel moat eigenlik oantoane, dat it moderne psychologyske bigryp fan de forfrjemding de kaei leveret om al dizze forskynsels ûnder ien gesichtspunt to bisjen. M.o.w. it boek is slagge, as it slagget ûnder de absurditeitsútbylding by Kafka, Malraux en Camus en ûnder de Unheimlichkeit fan de konfrontaesje mei de ûnbikende, oft er nou paradoxaal, dûbelsinnich, transcendint, outsider of ôfwêzich is, de forfrjemding as modus fan minsklikheit, as wize fan yn 'e wrâld stean, as existentieel oan to wizen en werom to finen.

[p. 154]

Neffens myn bitinken is dit net slagge en is der in hiel soad yn dit boek krekt dêrom net slagge, omdat der sa'n soad yn bisocht wurdt. Ik joech hjir boppe in skema hoe't it kinnen hie om it slagje to litten (sa hie ik it sels net slagje litte kinnen, lit my dat earlik sizze), as de forskate erfaringsgebieten dêr't it hjir om giet, absurditeit, ûnbikendheit en forfrjemding, alle trije op harsels alsidich en djip genôch útwurke wiene, elk op syn bar en yn syn forbânnen. Dan hie dit allegearre théoretysk útwurke wurde moatten mei logyske, fenomenologyske en psychologyske kategoryen, en dat is net bard. Wol komme al dizze dingen oan 'e oarder, en yn elk ûnderdiel dat er bisprekt, elke ôfdieling, by elke skriuwer, nei oanlieding fan elk wurkstik, mar net op in systematyske manier, min of mear rhapsodysk. De essayist forleagenet him net, en hy kin foar alles net forbergje, dat syn essayistyk sels literatuer is. De skriuwer hat to folle wollen en dêrom hat er to min birikt. As er b.g. mar ien fan al dizze foarbylden brakt hie, en dat dan goed en alsidich bisjoen en útwurke mei alle middels fan syn essayistysk skriuwerskip (en dat dy middels great binne, wit elke iverige Tsjerne-lêzer), dan hie er faeks oertsjûge, hwer't er nou twivel opropt. It hiele boek, sa't it nou is, bistiet út in samling koarte essays dy't allegearre op itselde delkomme. Of eigenlik gjin koarte essays, hwant ek in koart essay is kompleet, yn himsels ôfroune, en folslein, mar ôfkoarte essays, resumé's fan essays, úttreksel fan it essay sa't it wêze kinnen hie. In essay kin men likemin excerpearje as in gedicht; de eigenlike ynhâld fan it essay giet yn it excerpt forlern. De eigenaerdige dialektyske biweechlikheit fan it tinken, dy't it essay libben makket, falt yn it úttreksel wei. Nou hat Nauta fansels gjin excerpten skreaun fan bisteande essays; hy hat dy résumé's op foarhân skreaun, anticipearre, in sketske fan al dy essays jown, sa't er him foarstelde dat dy wurde kinnen hiene as er se skreaun hie, mar hy sels is genôch essayist en artyst om to witten dat dy essays noch wolris hiel oars útpakke kinnen hiene, hiel oars as hja hjir stean, hiel oars as er sels tocht; net allinnich hwat de wurdkar en de opbou oangiet, mar ek hwat de strekking en útkomst oangiet.

My persoanlik hat de skôging oer De Idioat fan Dostojewski it bêste foldien; dat bigjint al hwat op it essay sa't ik dat graech fan Nauta lêzen hie to lykjen, mar it biheint him troch de systematyske opset fan de hiele dissertaesje ta to min aspekten fan dy gigantyske roman. Tichter oan it idéael komme de paragrafen oer Het Uur U fan Nijhoff en En attendant Godot fan Beckett. Hjir rekket hy de bilangrykste motiven wol fol-

[p. 155]

dwaende, en hy hie der in pear goed ôfroune essays fan meitsje kinnen as er net steurd wurden wie troch de systematyske needsaken fan syn proefskrift.

Guon hawwe har forwûndere dat dit in théologyske dissertaesje is. Dy forwûndering is neffens my net op har plak; God is wol fier fuort, mar net fierder fuort as yn hokfoar kunst, as yn elke wittenskiplike théologyske forhanneling. It is to hoopjen dat Nauta de bilangrike motiven út dit boek yn de kommende jierren hyltyd op 'e nij essayistysk bihandelje sil, yngeand, djipsjend, en mei de folle ‘künstlerische’ ynset fan syn persoan, syn rike jeften en syn bisûndere intelligenty.