De Tsjerne. Jaargang 17

Krityk yn it koart:
Krysttyd en it folksforhael

P. Akkerman, Krystiorhalen. Drukkerij en útjowerij Laverman N.V., Drachten, 1961.

Mar even foar krysttyd útkommen, koe yn it moanneblêd De Tsjerne dizze bondel de gaedlikste tiid fan syn bisprek net mear fine, en sa moat der nou èn foar de lêzer èn foar de bisprekker yn dit tydskrift de fantasy fan 'e tiid by. Sa net, foar moderne minsken, troch greater yntellektuéle ûntwikkeling de tiid minder op it stuit bilibjend en mear op distânsje oersjende, is dat lytser biswier, en dérom woenen wy mei de skôging fan dizze útjefte ek mar net wachtsje oan krysttyd 1962 ta.

Akkermans Krystforhalen hawwe der ek wol rjocht op en bliuw sa lang net sûnder bisprek. Wy kinne der wiis mei wêze, fuort al om't oan krystforhalen ús literatuer net ryk is. As wy der tominsten net by rekkenje dy't fan stof en biskriuwing allinne mar folkloristysk forbân mei krysttyd hâlde, noch dy't it krystboadskip opgean litte yn sfear en stimming. Dizze fan Akkerman lykwols binne in earnstich bisykjen om der wol hwat fan dat boadskip, de forkundiging fan it heil fan 'e ta de minsken kommen Sillichmakker, yn ta utering to bringen, en sokke binne wy yn 'e eigen tael fan fierrens net mei bidoarn.

In maklike opjefte is dat nammers lang net, en hoecht it dan ek niget to wêzen, dat altyd wer it gefaer wankt om oan sa'n swiere

[p. 116]

opjefte wol op in maklike, maklik lykjende wize to foldwaen? De lêzer ken dy tradisionéle krystforhalen. In ôfdwaelde soan, wurch striden en syn rie to'n ein, komt op 'e joune fan krysttyd thús, jowt ridderslein bilies en fiert fornijd en forblide it feest fan 'e berne Kristus middenmank syn famylje mei.

Mar Akkerman hat each foar de forlieding fan 'e bikearingsskiednis, dy't har rjocht hat, mar in great skriuwer freget en sûnder sa'n master faei is foar forrinnen òf yn idylle fan ûnbikeardens òf yn dramatyk fan oerbikeardens. Sûnder dat men syn krystforhalen modern neame kin, fynt har forheller binnen de grinzen fan 'e tradysje romte en frijheit ta motiven, dy't de itige bining fan hwat wy yn 'e Fryske literatuer oan krystforhael wend binne net hawwe. Dat docht foaral bliken yn Akkerman histoaryske forhalen út 'e midsieuwen. Krysttyd stiet dêr op en tsjin de eftergroun fan it natûrgewelt fan stoarm, wetter en ûndergong. En de tsjerke mei har ljocht stiet boppe de tsjusternis fan de natûr út as in beaken. Folle mear as ta noeging fan mêdde sielen om de sûnde to litten en frede to finen foar it hert - al ûntbrekt dat elemint ek net hielendal - is hja steld ta in haven fan bihâld foar it libben yn need fan in ûnbarmhertige natûr. Folle minder skilderet de skriuwer de minske as wurge Godsiker nei in libben fan ôffal, mar nammersto mear as in skepsel, sûnder sykjen fan God troch Syn stoarmen en wetterfloeden machtich ta Him jage.

Dat jowt dizze histoaryske forhalen wiidte, alhoewol net dy fan demony, lyk as lichtwol forwachte wurde koe. Lit Akkerman se ommers net barre yn 'e midsieuwen mei har kristenminsken, mids ynlik en great leauwe fûl riden fan demoanyske machten en forbyldingen, yn ieuwen, dêrtroch djipper as hokker tiid ek fetber, fetber út eangst al, foar de tins, dat Jezus Kristus kommen is om de demoanen ûnderhearrich to meitsjen oan Syn macht en to brûken ta Syn tsjinst? It eigenaerdige is by dizze skriuwer, einliken binne dit gjin histoaryske, mar histoarysk middele forhalen. De skiednis tsjinnet deryn ta dékor fan 'e tiid, mar biskiedend karakter hat hja net. Net by tafal is de biskriuwing fan 'e krysttsjinst sa bihyndich mûglik, wylst it krystmiel better en foldediger gerak kriget. Dat komt net troch't Akkerman syn kennis fan 'e roomsk katholike earetsjinst doedestiids wol net sa tige bitrouwe sil, né, mar hy ken mar ien histoaryske tiid. It is dy fan syn jonge jierren en de generaesje dêrfoar, safier't oerlevering mûglikheit fan tobektinken en -fielen jowt. Hwat er út earder ieuwen fortelt, is mei foroaring fan feiten, datums en omstannichheden oerdracht oer de tiid hinne. Sadwaende bistiet der gjin wêzentlik forskil tusken syn út 'e histoarje en syn út 'e eigen tiid nommen forhalen.

Dy oerdracht hat dizze skriuwer aerdich yn 'e macht. Hja steurt by him net. Wy hawwe gjin wjerstribbige muoite om de histoarje yn syn forhalen dan to nimmen. Hwant út hokker tiid er syn stof ek nimt, altiten wer moetsje wy it folk by en troch him. Elk forhael fan sines is bydrage ta de epyk fan syn held: it folk, sels efter histoarysk masker wei.

Sjochdêr de kiker fan 'e artyst, dy't distânsjes oanhellet. Allinnich, it folk, dat troch him de lêzers moetsje, is it slachte, dat hy en wy kenne: fan ússels, fan oantinken en by tiidbiheinde oerlevering, út 'e earste helte fan dizze en de lêste fan 'e foarige ieu net ienris krap rekkene. En dat hat in gefaer yn, dêr't Akkerman yn dizze histoaryske forhalen net fan ûntkomt. It gefaer nammentlik, mei in stof

[p. 117]

as dizze net to min, fan forflakking fan tsjinstellingen. Dêr moat er sels ek hwat fan field hawwe. De fûle tsjinstelling yn 'e midsieuske minske tusken Godfreezjende mystyk en goddeleaze demonije is hjir forskoud nei in gâns flakkeren ien, de njoggentjinde ieuske, fan naturalisme en geastlikheit, en folle mear as yn 'e tekening fan 'e demoanyske minske siket er syn krêft yn dy fan 'e natûrmachten.

Dêr komt dan noch by, dat de naturalistyske artyst yn Akkerman syn talint dizze kant oer nuodlik mei hat. Foar syn forhalen, ek de histoaryske, forstiet er him op 'e goede, natuerlike, him hoe langer hoe eigener foarm. Mar dy bihearsking is tagelyk biheining, in biheining, dy't him de bi- en forarbeiding fan 'e stof maklikernbch makket. En dat bisnijt him binammen, as er him yn en oan de skiednis weaget. Wrakseling dêrmei yn sté fan oerdracht derfan soe him mûglikheit jaen to greater bylding fan minsken.

Mar mei alle biswieren, de romte fan lof. Wy yn Fryslân moatte wiis en bliid to dizze krystforhalen wêze, en dat kinne wy ek.

E.B. FOLKERTSMA