De Tsjerne. Jaargang 17

[p. 68]

Fedde Schurer:
De macht dy't oer liken giet

Y. Poortinga en Barend van der Veen, Rispa. Aldtestamintysk toanielstik. A.J. Osinga N.V., Boalsert 1961.

Twa skriuwersnammen ûnder ien toanielstik, ik wit wol, it is gjin nij forskynsel, samin yn Fryslân as earne oars, mar it bringt de biskôger dochs effen yn in soartgelikense twivel as hy ha soe foar in skilderij, dêr't Gerrit Benner en Boele Bregman togearre oanspraeklik foar hjitte moasten. Hat de iene de kleuren mongen en de oare de pinsielen hantearre? Men kin sizze; as it skilderij goed is, giet dat gjin minske hwat oan. Mar it nimt net wei, dat it togearre skriuwen fan in toanielstik, by foardielen dy't ik net ûntstride wol, syn greate neidielen foar de psychology en foar de komposysje fan 'e dialogen hat. De skriuwers moasten op it lêst dy foar- en neidielen foar harsels útwage, en ik moat harren einbislút ta dizze methoade earbiedigje.

Yn elk gefal hawwe hja har hjir oan in swiere opjefte weage. Hja moasten ôfstân nimme fan it moderne yndividuéle tinken, om ûnder to dûken yn in wrâld dy't ús sahwat like frjemd is as dy fan 'e Baliemfallei. Oan 'e oare kant wer net sa frjemd, omdat hja komt mei bitroude nammen en klanken út it boek dêr't ús godstsjinst en ús biskaving net sûnder to tinken binne - de Bibel. ‘Aldtestamintysk toanielstik’, sa is de ûndertitel fan Rispa, en hja klinkt min ofte mear as in warskôging: tink derom, wy stekke hjir ôf nei histoaryske en psychologyske djipten dy't hiel fier ôfsteane fan hwat foar de lêzer it bibelsk boadskip, de geast fan it Evangeelje is.

Wy hawwe yn dit stik to dwaen mei in histoarysk réalisme, dat net rjochtfeardige wêze wol út it moderne libbensfielen wei, mar bigryp freget út geast en tinkwize fan dy fiere en hast net mear binei to kommen tiden. Om dan de lézer sitte to litten mei de frage, hoe't it mooglik is om dizze dingen mei it evangeelje yn it lyk to krijen. As de auteurs sizze dat dit harren saek net is, moat ik har in stikhinne gelyk jaen. Dochs binne der wol parallellen mei ús tiid en mei alle tiden: it ûnbironge machtsstribjen fan stamhaden en foarsten dy't, yn freze om sels wer oan 'e kant realte to wurden, oer liken geane, omdat hja yn dy foarm har meiminsken faeks it bêst bitrouwe kinne. Omdat men dêrta oer in grins hinne moat, hiene hja

[p. *5]

SPYLSCENE UT OPFIERING ‘RISPA 1961
(Foto Andringa)

[p. 69]

godlike sanksje en autoariteit nedich, en steatslju, sjenners en militairen wiene ré har dy to jaen troch at it waerbirjocht de wil fan 'e goaden ôf to lêzen, dy't men net straffeleas forbriek. Hjir hearsket de etyk fan 'e bloedwraek en de mystike freze fan 'e natûrmagy, dêr't men de minsklikens mei in lantearntsje sykje moat. De skriuwers hawwe dat lantearntsje ek wol brûkt.

Undertusken sil in stik as dit, nou suver godstsjinstich sjoen, greate bitizing bringe by gâns lêzers, dy't net wend binne de bibelforhalen yn godstsjinst-fenomenologysk perspektyf to sjen. Dy't it wurd fan Paulus, dat alles hwat der skreaun stiet ta ús learing skreaun is, en it wurd ‘learing’ dan lykslagge mei ‘neifolging’, dy komme mei forhalen as ditte fan Rispa net bihâlden út. Binammen net as hja sa ûnder de skynljochten fan 'e oandacht set wurde yn in toanielstik, dat sûnder ekskuses in ûnkristlike tinkwrâld libje en hannelje lit.

Hwant dat moat ta de skriuwers har eare sein wurde: hja hawwe net symbolisearre of byferve, mar har hâlden oan it forhael. Miskien wol hwat al to strang om ta har literair doel to kommen. It réalistysk skema hat net folle romte oerlitten foar romantyk, yn 'e sin fan in troch in drama spyljende leafdeshistoarje. Illeminten út de romantyk ûntbrekke fierders net: ik tink hjir oan de geastforskining fan Saul (fan hwa't men oars tinke soe dat er by de frou fan Endor in ôflear hawn hawwe soe) en fan it repetearjen fan it bisyk dat de jonges fan Rispa by David tinke to bringen. Beide foarbylden jowe tagelyk it biwiis, dat de skriuwers sawol de Hamlet as de Midsimmernachtsdream mei frucht lêzen hawwe, en dat is greater komplimint as dat men sizze moatte soe dat hja blykber noch nea fan Shakespeare heard hiene.

Ik moat hjir in jammerlik tokoart bikenne: spitigernôch is it my net slagge ien fan de opfieringen fan it stik to sjen. Ik moat dus op it skreaune wurd ôfgean, en dat is oan 'e oare kant ek wer net sa slim, omdat de dialooch hjir de haedsaek útmakket. Yn dy dialooch komme de karakters oan it ljocht; en boppedat moast hja tsjinst dwaen om foar de taskôger de sitewaesje dúdlik to meitsjen mei syn eftergrounen. Dat is net sa ienfâldich en it hoecht dan ek gjin nij to dwaen dat yn it earste bidriuw wolris einen foarkomme dy't tinke litte oan in histoaryske katechismus. Dit is alderminst as in forwyt bidoeld; de skriuwers moasten rekken hâlde mei in publyk, dat, sûnder it bibelforhael to kennen, dochs mei de stoffe bitroud makke wurde moast.

Hwat dy dialogen oangiet, ik hie se wol hwat djipper en

[p. 70]

persoanliker, hwat minder sljocht hawwe wollen. Hja jowe hwat nedich is foar it stik, mar leare ús de persoanen net foldwaende yndividueel kennen.

Foar twa wol ik hjir jerne in útsûndering meitsje: foar Joab en foar Michal. Joab, de stafchef fan David, is de man dy't yn feite de politike gong laet, dy't foar Rispa de minsklike man is, en foar David de spikerhurde politikus, de kweade ingel fan in yn wêzen swakmoedige kening. In goede hael yn it stik is hjir syn regy by it bisyk fan Michal oan David; hy lit, wylst hja by de kening is, de boeren komme om to kleijen oer honger en droechte, en driuwt sa David yn it nau.

Michal fortsjinwurdiget hjir it minsklik illemint, men soe sizze kinne de stim fan 'e tokomst, dy't redeleas pleitet foar it libben en de kening yn fûle wurden syn leffens en wredens forwyt. Hja is yn oanliz de greate figuer, dy't Rispa wurde moatten hie, mar net wurden is. It wurdt sels foar dy tiid net oannimlik makke, hoe't guon Jonges út it Saulslaech foar de razzia bisykje ûnder to daken, mar hoe't Rispa har jonges nei it hol fan 'e liuw stjûrt. Net út ûnreedlik fortrouwen yn 'e kening, hwant as hja geane seit Rispa: ‘Wy moatte it op syn birin litte. Miskien hat it wier sa wêze moatten.’

Soe it sa ûnhistoarysk west hawwe, ien sûnder reserve troch de bannen fan 'e adat hinnebrekke to litten en to profetearjen tsjin 'e bloedwraek? God hat dochs yn alle tiden syn rebellen yn foarried hawn.

It stik hie der histoarysk net minder om wurden, men hie romte hawn foar in rol fol ekspresje, en it perspektivysk útsjoch foar de lêzer hie mear mooglikheit krige. It religieuze protest fan de profeet, dy't de foarst forwyt dat er Jahve yn 'e mûle leit hwat inkeld syn eigen eangst en machtsdriuw is, hie hjir tige op syn plak west. Michal wie goed, mar troch har relaesje mei Saul in minder lokkige figuer; de skriuwers soene in skoan ding dien hawwe as hja de treflike Joab in better tsjinspylder of tsjinspylster jown hiene.

De bidoeling fan it stik is, om sjen to litten hoe't troch de memmeleafde fan Rispa de morael yn safier posityf opskout, dat tonei de liken fan 'e slachtoffers (dy't der likegoed wêze sille) net mear ta ies fan 'e fûgels hoege hingjen to bliuwen, mar in grêf krije sille. Dat is foar de moderne taskôger, ek al tinkt er faeks effen oan 'e hollânske skrinkels op it Reaklif, dochs krekt tomin fan it goede. Hy sit kokhalzjend konstatearje dat dit dochs ek wol it minste wie hwat men dwaen koe, en de melodramatyske en schizofrene ûntskuldiging fan de minske David foar it misdriuw fan de kening David sit him

[p. 71]

likemin tasprekke as de macabere tankberens fan Rispa foar dizze ‘gunst’. It slot soe tinkt my mear effekt hawn hawwe as hjir net bisocht wie op moderne wize elkoars swierrichheden to bigripen.

Ien en oar docht neat ôf oan myn greate biwûndering en weardearring foar dit stik, dat neamd wurde moat as in treflik bisykjen om it Fryske toaniel op heger plan to krijen troch wider oriëntearring yn romte en tiid. Hjir wurdt in byld bean út in etyske foarwrâld, dat net neilit djippe yndruk to meitsjen troch syn eigen forskining, en boppedat twinge sil ta omtinken oer dizze en oare âldtestamintyske skiednissen. Hwat ik fan de opfieringen heard ha, wie grif net ûntmoedigjend. It is to hoopjen dat dizze skriuwers it der net by sitte litte en, om myn part elk foar himsels, op dizze wei fierder geane, en dan as it kin mei noch mear each foar it dynamyske as foar it statyske momint yn 'e skiednis. It is net ûntinkber, en hjir kom ik op myn útgongspunt werom, dat it nauwe histoaryske gewisse fan Ype Poortinga en it sentimint fan Barend van der Veen in kompromis op in minimum sletten hawwe, dat by apart ûndernimmen en frijheit fan earmslach (hwerom net?) ta in twafâldich maksimum útgroeije kin. Foar de soberens en de himmelens fan har oanpak pleitet it yn elk gefal dat hja, minder nayf as Vondel-omme, net bisocht hawwe ús hjirmei in ‘kristlik’ stik oan to smarren.

Rispa is earlik, forantwurde en yn goed frysk skreaun toaniel. En dat is gâns.