De Tsjerne. Jaargang 16

[p. 203]

E.B. Folkertsma:
Frysk-Atlantysk perspektyf
Nei it debat Piebenga-Ten Cate op 10-3-'61.

Stel nou ris, wearde lêzer, dat hjoed de dei oer tsien jier Jan Piebenga ta Fryslân útband wurdt en forwiisd nei Atlantis, dy Hades fan 'e folkene Westen, dêr't nimmen ea wei weromkomt. Jo achtsje dat ûnmûglik? Ik wit it noch sa lyk net. Forjit net, yn 'e kommende tsien jier sil Piebenga Fryslân en Nederlân lokkich meitsje mei 2500 haedartikels, en dan ek sil de ein fan fierrens noch net to sjen wêze. Ik kin my dus foarstelle, dat der lang om let èn foar Fryslân èn foar Nederlân èn foar har beide literatueren gjin ried mear ta is, en hwat yn 'e goedichheit dan? Dan hoecht der mar ien bliedend hert op it ûnsillich idé to fallen om de man syn wolfortsjinne rêst to gunnen en him in inkele reis ta to tinken nei in oarde dêr't hy, hy sels, noch nea west hat. En dêr is it geande. Hwa minske yn 'e lege lannen by de Fryske sé soe him sa heech net achtsje, hwa soks net foar him oerhawwe, hwa him sa'n permaninte fakânsje ûntkeare wolle? In machtich thing, byinoarroppen út alle Fryslannen, it Nederlânske keninkryk en withoefolle Skandinavia's, komt oer him gear to sitten, en op in pear kiezzige krébbebiters nei, dy't fan forbanning spytgnyskje doare, stimt de hiele brulloft spontaen en ienriedich de neikommende resolúsje mei, nimt har plechtich oan en kent har krêft fan wet ta:

‘Wy mannen fan ried en rjocht yn al de Fryslannen, yn it keninkryk Nederlân en yn withoefolle Skandinavia's, to riedplacht sittend oer ús lêsbere, skriuwbere en reisbere goestalke Jan Tjittes Piebenga, fan âlde tiden ôf wech en de weare oer de wrâld bikend, hawwe bisluten en ta wet en wâld opheve en dogge by dizzen ús folken to witten: Nei't wy mei alle foechsume sin en soarch de lêst útkommen 2500 haedartikels fan syn hân nochris lêzen hawwe, ja foar alle wissichheit him noch fierder weromlêzen hawwe en folge binne oan't yn 'e tiden fan it iis ta - lyk as dat allegearre, ûntbean út Aurich, út Frjentsjer en fan 'e Brol to Ljouwert, dy't neffens de wurden fan in forneamd skriuwer de perspektivyske ein fan 'e wrâld is, nou op tiidrekkenkundige oarder foar ús leit - kenne wy om reden fan syn greate en lange, de mjitte fan in minske suver to bûten geande fortsjinsten foar Fryslân en forskate oare talen, folken en naty's foarseine Jan Tjittes Piebenga in inkele reis nei it boppe alle lannen fan 'e wrâld en ieuwen fan

[p. 204]

'e tiid forheven eilân Atlantis ta, dat hy dêr rêste mei en foar altyd frede hawwe. Ek jowe wy him it rjocht en de skipper, dy't him oer to farren hat, bistel, dat er, mocht it om ûnwennichheit foar to kommen nedich wêze, nei eigen kar fiif boeken dêrhinne meinimme sil.’

Sa seach ik Jan Piebenga foar de lêste kear oer syn flier, oan 'e kar út 13.884 skriftueren, Fryske net to min en oartalige yn it einleaze. Trije fan 'e fiif him tagunde boeken wie er fuort oer út 'e ried; it wiene de Bibel, de Edda en de Ilias koe ik biëagje. Mar doe waerd it minder. Der moast dochs ek in oarspronklik Frysk wurk by? Hy liet de eagen oer tûzen toanielstikken yn 'e eigen tael weidzje, mar kearde se mei in feardige sucht yn oare wei, twivele noch even tusken de Rimen en Teltsjes en de Rymlerije, en it waerd de Rymlerije. Jawis, it waerd de Rymlerije, mar David en Philippe de Mornay, ik twivelje der net oan, hawwe it him sekuer forjown. Is it lykwols niget, dat ik mei nammersto greater spanning de lêste kar ôfwachte? En loeken Piebenga's eagen dêr net wer it Suden yn, en stekt my dy snaek ynienen Rabelais' Gargantua en Pantagruel net by him?

O myn freon, neat is ûnmûglik. Leau dat ek Jan Piebenga mar. Ik wol allinnich yn it foar mar warskôgje. Ienris, ier of let, sille wy him misse moatte, en dat sil noch jo, wearde lêzer, noch my tafalle. Mar ik siz dit net om jo yn it foar al mismoedich to meitsjen. Wy sille der ússels mear mei hawwe as him. Leau mar net, dat er tsjin Atlantis óánsjocht. Soe hy mei syn tinzen dêr nou al net faek toevje, en hwa wit der út en troch gjin ynlik forlangst nei hawwe? Wy moatte him dat royael gunne en it foaral net egosintrysk sjen. Lit ús net allerearst foar ússels, mar yn 't bisûnder foar him bitinke, hwat in takomst him dêr yn Atlantis wachtet. Fiif boeken mar sille de hals en top fan syn fornoegen útmeitsje. Nea noch to ninter sil er it mear drok hawwe. De lêst fan problemen, folken en ieuwen sil him fan 'e wurge skouders ôfgliden wêze; rjocht en heech sil er de rêch rjochte hawwe. Hjir bin ik minsk, sil er sjonge, hjir mei ik it einlings wêze. Wannelje sil er tusken goaden, frisonyske foarsten, skandinavyske skalden, kristlike evangeeljeprekers, Fryske folks- en toanielskriuwers, fan held Friso en de iishilligen ôf oan 'e greate filosoof Sybe Sybesma ta, en harren to Sint Eal by koarnbier, mie en muzyk al reedzjend wysheit ûnderrjochtsje. En bileaven net to forjitten: hielendal gjin noed hoecht Jan Piebenga to hawwen, dat hy dêr yn dat selskip fan âlde, nije en posthume genyen Laurens ten Cate tomjitte komme sil. Dy ommers is sa biweechlik as wetter

[p. 205]

en wyn. Hy is foar gjin gat to fangen, en Atlantis sels soe him net hâlde kinne. Oeral en nearne to hûs, is er mar frijhwat in grage plôker bylâns de bloeijende wegen en rije konsumint yn 'e weardshuzen fan 'e oekumenyske republyk fan 'e skiene letteren. Dat hy hat syn Jean al thús en syn Hades altiten by him. Né, in oar, loksillich eilân, Laurens ten Cate is it net biskern. Nea sil dizze bigearlike konsumint oan in ein komme, mar as om kriich mei tûzen produsinten alle boeken fan syn republyk oarberje moatte. Kar út dat biheinde tal fan fiif? Kar en gjin ein, it flesk ta swiere ôfmêdding.

O Laurens ten Cate, hwat meitsje jo it josels swier! Sels al soene jo einlings en to'n lêsten, de dagen fan jins erflik swalkjen bitter sêd, nei Atlantis flechtsje wolle, jo soene it net kinne. Jan Piebenga kin himsels de forhoalen weelde en wille noch ris gunne en lit him ien en oar ûntkomme: in letterke à la Eeltsje Halbertsma, in fodtsje en flardtsje, de K.D. fan Karl Barth, dy't, miskien op Miskotte nei, nea ien minske hielendal útlêze sil, of it moast al wêze mei de moed fan 'e ûnminsklikheit, mar yn alle gefallen net mei in hoera foar it libben. Jo lykwols kinne dat net avontûrje, sels net by sa'n lokkich ûngelok. Dêr sille jins leveransiers wol foar soargje. Oer 't algemien binne dat reedlike lju en yn it pontifikael fan 'e leafde nim ik oan, dat hja jo it rjocht fan skifting en kar net ûntsizze. Mar wol easkje hja, dy tûzenen en tsientûzenen bouwers jier oan jier troch, dat jo, ear't jo jins kar dogge, har fruchten, ryp of grien, priuwe sille. En it ûngelokkige is, dêr binne jo út josels ek mar al to réfeardich ta. Hwant hwat jo yn 'e wei sit, is net allinne de ferch en eask fan alle mûglike produsinten, dêr't jo einliken gjin forwar tsjin hawwe, mar noch slimmer jins eigen perfekte rjochtfeardichheit. It is ûnminsklik hwat jo josels oandogge: de hiele literaire en artistike wrâld op 'e nekke nimme.

Lit jins goekunde Boltendaal jo ta in warskôging wêze, dy't nou al dwaende is, jo hiele Dútsklân op 'e hals to heljen. Freon Ten Cate, ik bid jo, wês hwat minder rjochtfeardich en haw hwat mear dichterlike nonchalance. Nim de frijheit om hiel hwat perselen, bouwen en fjilden net to kennen. Hâld it rjocht en foarrjocht oan jo fan fleurige ûnkunde oan 'e rykdommen fan Kamjatska, it wiid, mar allergeloks noch krekt net oan ús ta forneamde nijsgjirrige epos fan Katsakoemba en de earmoed fan 'e forskroeide Lybiaenske sannen. Jo soene de royale moed hawwe om ûntsettend folle net to witten. Dat is nou ienris de bêste en wiste wei om mei blide eare fan tûzen karren, tipelsinnich fan rjochtfeardichheit, ôf to kommen.

[p. 206]

O, hwat binne jo in djipearnstich minske; forkar en forkats jins deugdsum libben dochs net. Wurd gjin wjûder oer de hiele ierde. Lit middenmank it blomte ek ûnrant syn plak. Sweef net mei Abimélech oer alle beamte fan wâld en wrâld. Weagje jo dan ek net oan kriich mei Jan Piebenga. Dat kinne jo dochs net hâlde, en lyk as ik him al warskôge haw, sa warskôgje ik jo nou ek: fiif boeken út tsientûzenen, dat wurdt syn hiele Atlantyske winst. Jo lykwols soe ik tawinskje: bliuw de ierde trou, de lytse, de biheinde, de net al to rjochtfeardige èn net al to ûndogenske. En mochten jo it josels net gunne, gun it ús, jins maten, dan yn alle gefallen, dat hja troch it wurk fan jins hannen net al to bêst en to moai en to útkard wurdt. Lit har leaver yn it mystearje fan dooch en brek, lytsens en genialiteit, goed en kwea. Einliken moasten jò op dizze trouwe ierde al mei fiif boeken ta en leau sûnder fierder lêzen en skiftsjen wol, dat der ûnder de oare tûzen èn minne èn bêste sitte. Hwat soe dat jo wurk fan skiftsjen en in krús fan oardiel bisparje en in libben sûnder euvelmoed biskikke.