De Tsjerne. Jaargang 13

[p. 341]

Lolle Nauta:
Tusken held en ienling^*)

Er hat das Gefühl, dasz er sich, dadurch dasz er lebt, den Weg verstellt. Aus dieser Behinderung nimmt er dann wieder den Beweis dafür, dasz er lebt. (KAFKA).

Gide hat ris oer malraux syn helden de like kompliminteuze as ûnfreonlike opmerking makke, dat hja nea in stommiteit sizze. Yn hokker situaesje hja ek forkeare, de romanfiguren fan malraux binne altyd op it wurd biret. Hja sprekke suver yn aforismen en biskikke allegearre oer de yntelliginsje fan de skriuwer, dy't har stal joech.

De figueren fan leiker yn Smalle bruggen naar de vrijheid binne minder forslingere oan it praten as de mannen fan malraux, mar as hja der ta komme en forbrek it swijen, dat de skriuwer om har hinne leit, dan hawwe ek hja eat mienskiplik, dat har fan de minsken útsûnderet en faeks mei de skriuwei forbynt.

Dat is net har yntelliginsje. It proaza fan leiker is yntelligint, mar it yntelliginte sit hjir mear efter of yn it forhael, as dat it der mei safolle wurden útkomt. Leiker is yntelligint tusken de rigels troch. Hwat syn figueren mienskiplik hawwe, is minder maklik oan to tsjutten. It is hwat stroefs, somtiden sels hwat stoers. As hja prate, geane hja koart om de hoeke en sizze net mear as heechst needsaeklik is. Har wrâld is net sûnder mear tagonklik foar it wurd. Hja hawwe meastentiids hwat mysterieus', binne fakentiden drege figueren en hawwe taeije karakters, hoe toheistere en tohavene har bistean ek wêze mei. It mei frjemd beare, mar leiker forswijt mear oer syn persoanen as er oer har meidielt.

Dat birikt de skriuwer troch in greate oandacht foar it detail en in saeklikheit by it amtlike om en ôf. Oan dit fascinearjende proaza is lang wurke en it gefolch is gjin kunstmjittigens, mar kunst. Leiker is bysteat en biskriuw in libben yn ien alinéa en in karakter yn in rigel. De technyk fan it koarte forhael, dat mear oproppe as útlizze en minder fortelle as suggerearje moat, hat er dêrom yn de macht. Miskien is it net tafallich, dat de roman Trije tsjûgen eins yn trije novellen útinoar falt, as in trilogy yn bûsformaet.

*) Sjoerd Leiker, Smalle Bruggen naar de Vrijheid. Novellen. Den Haag 1958.

[p. 342]

Sok skriuwen, modern as it is sûnder modernismen, jowt de réaliteit in massyf karakter. De novelle Journaal bigjint sa: ‘J. de Hondt, een man met een rode, steenkleurige huid en nauw ingebouwde ogen net als bij een everzwijn, ogen die een woeste rechtvaardigheid inhielden, werd geboren...’ Ensafuorthinne. Dêr stiet er. In man, dy't is, dy't er is. Leiker hâldt him net op mei psychyske ûntwikkelingen - hwat soe der oan in hearskip as de hondt noch ûntwikkele wurde kinne? - en bisiket net troch to taesten nei it ynderlik fan syn figueren. Dêroer swijt de skriuwer, dy't syn persoanen it leafst typearret mei in koarte forwizing nei har gesicht of birop. It komt my sels foar, dat leiker syn proaza, sadré't it biwust de psychologyske kant útskaeit, der net sterker op wurdt. De skriuwer, dy't wit fan it geheim fan it weilitten, bigjint himsels op sa'n stuit - bleds. 134f. en 176f. - eigenaerdich genôch to herheljen. Dat is my lykwols by it lêzen fan Smalle bruggen naar de vrijheid mar twa kear opfallen. Op dizze útsûnderingen nei biskriuwt leiker syn figueren sûnder omballingen en dat jowt de minsken, dy't yn dizze forhalen figurearje, karakter en kontour, sadat hja fakentiden like massyf, likemin to bidjipjen binne as de maetskiplike réaliteit, dêr't hja har tsjin forwarre moatte.

Yndividu en réaliteit binne hjir nammers yn konflikt. De skriuwer hoecht sa'n konflikt net to bitinken of to konstruearjen, hwant it is jown mei de figueren, dy't er mei in pear halen foar jin set en de binearjende maetskiplike réaliteit, dy't er mei in pear streken opropt. Om dy reden hoecht leiker nea to bisykjen, lykas sa mannich novelle-produsint, en liz in rige folslein tafallige feiten de twang op fan de ‘needsaeklikheit’, om it yn de leave frede mar oannimlik to meitsjen, dat Jan krekt oan Pytsje siet to tinken, doe't hja by him oankaem. It konflikt is der by leiker al, foardat it ûntwikkele wurdt en it is like massyf as de beide machten fan yndividu en kollektiviteit sels.

Mei dy frijheit hat de skriuwer fan Smalle bruggen naar de vrijheid neat to meitsjen. As der yn de minske al hwat bart, as er wanhopich wurdt of bigjint to twiveljen, dan is de reden dêrfan altyd oanwiisber yn it konflikt tusken de minsken en de machten om harren hinne. De lyryk fan de stimming of de djipte fan it gefoel hawwe hjir gjin reden fan bistean. Yn it konflikt tusken de minske en de maetskippij fan de tweintichste ieu kin men dat rêstich weilitte.

De figueren fan leiker binne gjin bioskoophelden, dy't komme, sjogge en oerwinne. Likemin binne hja de slachtoffers, dy't der by de yntellektuélen fan hjoeddedei as slaed yngeane. Hja

[p. 343]

binne likefolle held as slachtoffer, hwant hja binne minsken, dy't mar foar ien ding steane: it eigen bistean en de fordigening dêrfan tsjin de chaos. Dat makket har sympathyk yn har leffens en moedich yn har wanhoop. Dat bitsjut ek, dat hja net allegearre sokke kantige keardels binne as de hondt yn Journaal. Wadman gong yn it litterair kertier foar de rono sels safier to sizzen, dat sjoerd leiker obsedearre wurdt fan ‘de kleine man, de gewone man in de maalstroom van zijn krachten, die zijn bestaan beheersen en vernielen.’ Wadman hâldt dat út tsjin vestdijk, dy't fan Een handvol spijkers, ien fan de wichtichste novellen út de bondel, biwearde, dat it hjir giet om ‘het goed recht van de individualist, de man die “nergens bijhoort”, tegenover de naieve vertegenwoordigers ener collectivistische ideologie.’ Wadman stelt dus de underdog, de lytse man, dy't der altyd by troch is, foar de yndividualist fan vestdijk oer en hat sûnder mis gelyk, as er ponearret, dat men de selsbiwuste yndividualist à la ter braak by leiker net fynt. Dêrmei is lykwols noch net sein, dat de lytse man de ynset en it haedthema is fan de drama's, dy't leiker sa ynkringend stal jowt.

Sosiologysk sjoen, is de non-konformistyske yndividualist de fortsjinwurdiger fan in lytse groep wittenskipslju, dy't har idéalen mei it absolutisme fan de moralist fordigenje. Dat type is by leiker ôfwêzich. Syn figueren hawwe wol hwat to fordigenjen - of leaver: yn syn figueren hat leiker wol hwat to fordigenjen -, mar itjinge dêr't hja foar steane, is har net biwust. It is har bistean sels, de massiviteit, dy't de skriuwer har meijowt; dêr't leiker it dramatysk effekt fan binut, sûnder hjir fierder op yn to gean. Dat forjitte sawol wadman as vestdijk. Vestdijk, omdat er by de figueren fan leiker mear sels-refleksje forûnderstelt, as hja ta har foldwaen hawwe; wadman, foarsafier't er leiker syn - fryske? - foarleafde foar trochsetters, fjochtersbazen en eigensinnige ienlingen út it each forliest. Dy ienlingen kinne as lytse man foar it fuotljocht komme, mar dan is it sa, dat de maetskiplike wurklikheit, dêr't hja de dupe fan binne, har massive fijân wurdt, hwêrby't it ek noch wêze kin, dat hja in sterke man nêst harren krije, lykas Boris yn Displaced persons en de Hollanner yn In het web van de tijd. Meastentiids lykwols binne hja ienlingen sûnder mear, al hoecht men dêrby net oan it yndividualisme fan ter braak-en-dy to tinken.

Yn De overval komt wol in lytse man foar, túnman westra, dy't sûnder it to wollen, ta strider bombardearre wurdt, mar as haedfiguer stiet hooft yn it sintrum. Hy is de fanatike idéa-

[p. 344]

list, de hearsker, dy't it allinne wol opknappe sil en tagedienens mar krekt forneare kin en dy't dêrtroch komt to stean foar de fraech nei de forantwurdlikheit foar syn meiminske. Hooft is in man, dy't de litteratuer al ken, foardat se ‘litteratuer’ wie: de held, dy't stjert oan syn forlangst nei ûnstjerlikheit.

Een handvol spijkers biskriuwt yndie op it earste each de lytse man, dy't de dupe wurdt fan politike systemen, dy't inoar ôfwikselje as skaekstikken, mar by neijer ynsjen is hy ek in ienling en trochsetter. It probleem fan varhalmy is nammers net allinne op de wize fan gheorghiu, dat hy, de lytse man, de dupe wurdt fan machten, dy't inoar útslute, mar dat men him, de anonime figuer, dy't rjocht hat op in lyts en fredich bistean, twinge wol, om held to wêzen. En op dit punt, yn syn forset tsjin de rol fan held, wurdt varhalmy... ta held. Hja hâlde in parade foar him, sprekke hwannear't er thúskomt as flechteling oer moed, frijheit en heldendom, mar varhalmy docht net mei: hy tinkt allinne mar oan de forsteurde frede fan syn lyts bistean. Oaren sille him foar in spion hâlde en wer oaren foar in kommunist; syn libben leit oan gruzeleminten. Hy is it spegelbyld fan hooft út De overval, hwant him past de helderol net. It makket fan him ien, dy't er net is. As hooft de dupe wurdt fan syn skuld, dan bart mei varhalmy it tsjinstelde. De mannen, dy't de lytse hongaer ombringe, sizze tsjin him: ‘We zullen geen proces over je voeren. Je schuld ligt in je onschuld.’

It is dit probleem, op de ien of oare wize gearhingjend mei de fraech nei de macht, dat leiker fascinearret. Syn figueren libje altyd tusken de poalen fan macht en ûnmacht, yn de spanning fan ‘heldendom’ en iensumheit. Sadré't de yntensiteit fan dizze spanning dúdlik fielber wurdt en de kontouren fan dit geheimsinnige konflikt skerp nei foarren komme, binne de forhalen yn Smalle bruggen naar de vrijheid it bêste, bifetsje hja de measte wierheit. Dan set de skriuwer him der nammentlik folslein foar en slagget it him en pleats jin midden yn de réaliteit fan hjoeddedei, dêr't de minske syn minsklikheit suver allinne noch yn de ûndergong fan it lêste bilibbet.