De Tsjerne. Jaargang 13

[p. 333]

J.J. Kalma:
De utjeften fan ‘De lapekoer fen Gabe Skroar’

Ornaris wurdt oannommen, dat it bigjin fan hwat letter de Rimen en Teltsjes fan de bruorren Halbertsma hite soe, bistien hat út trije útjeften fan De Lapekoer, nammentlik dy fan 1822, 1829 en 1834.

As in bibliofyl dy trije Lapekuorren hat, is er meastentiids mear as tofreden. Sa great wienen de oplagen ommers net (1822: 200; 1829: 400). Fan de tredde útjefte, dêr't wy de oplaech net fan witte, binne noch de measte eksimplaren bikend.

Dochs is it dúdlik, dat der mear útjeften as de trije neamde west hawwe en in nijsgjirrige oanwinst, dy't ik strak neame sil, wie foar my oanlieding om yn dit Halbertsma-jier my to fordjipjen yn dit bibliografysk probleem. Ik leau, dat wy hjir-troch ek in klearder ynsjoch krije kinne yn 'e bigjintiid fan de nije Fryske litteratuer.

W. Eekhoff hat de earste west, dy't hwat wiidweidiger oer de bibliografy fan de Halbertsma's skreaun hat (Foarwurd De Jonkerboer, 1858). Nei him kaem W.P. de Vries (De Lapekoer fen Gabe Skroar trochskodde, 1894, 147 f.) en koart dêrnei dr. J.B. Schepers mei syn Chronologie van de werken van Eeltje Halbertsma (Vrije Fries XIX, 1898, 335-353). De earste, dy't it dan wer hat oer de Lapekoer-útjeften, is J. Piebenga (Koarte skiednis fen de Fryske Skriftekennisse I 1939, 60 f. en II 1957, 92 f.). Ek dr. G. Dykstra komt der yn syn dissertaesje oer dr. E. Halbertsma op (1946, 134 f.). Underwiles wie ek útkommen de Catalogus der Fr. taal en letterkunde en overige Fr. geschriften fan de Prov. Bibleteek (fan de hân fan M.K. Scholten, 1941), dêr't op bls. 393 en 703 de op de P.B. oanwêzige eksimplaren biskreaun steane.

Foaral it lêstneamde boek makket ús dúdlik, dat der yndied in probleem is. Scholten biskriuwt in tal boeken, dy't allegearre lytse en greate ôfwikingen sjen litte, dat de konklúzje ‘in tizeboel’ leit foar de hân. Ien ding stiet wol fêst: der hawwe útjeften ‘foar de freonen’ west, lúkse útjeften, dy't net yn 'e hannel wienen, en oare foar it gewoane lêzerspublyk, dy't men keapje koe. Foar de 2de en de 3de útjefte wie dat al troch W. Eekhoff oanjown. Hwa't de fûnslysten yn de losse útjeften fan de stikken, dy't letter as De Lapekoer útkamen, neigiet, sjocht ek, dat der yn 1834 in greate en in lytse Lapekoer forskynd binne, dy't yn 'e winkel f 3,15 en f 2,20 gouwen, d.w.s.

[p. 334]

bihalven de geskinkútjeften wienen der, alteast fan De Lapekoer fan 1834, twa hannelsútjeften.

It is dúdlik, dat foaral de geskinkútjeften de bitizing brocht hawwe: Joast Halbertsma wenne ticht by de útjower J. de Lange to Dimter. Hy koe dwaen en litte, hwat er yn it sin hie en it binen wie noch hantwurk. It wie dus mooglik, ek noch ûnderskied to meitsjen tusken de freonen en de ien hwat mear ta to skikken as de oare. Ut de briefwiksel fan Joast en Eeltsje wurdt it dúdlik, dat de útjeften stadichoan woechsen en dat Eeltsje net iens klear wiste, hwat Joast útheefde. De papierfoarrie fan De Lange wie ek net sa, dat alles krekt allyk wurde koe. Hja wiene dêr yn dy dagen ek net sa krekt mei. De omslaggen fan de útjeften hawwe b.g. faek forskillende kleuren. Binammen foar de yllustraesje jildt dat.

Ik haw safolle mooglik útjeften byinoar set en forgelike en kom nou ta dizze konklúzje:

Utjefte 1822. In boekje fan 36 bleds., formaet 12,50 × 10,5 sm. Yn 200 eks. oan de freonen ta geskink jown. It is mooglik, dat der bihalven de gewoane útjefte fan dit seldsum boekje ek noch in ‘misdruk’ bistiet. W.P. de Vries seit: ‘De blêdsjes mei 33, 34, 35 en 36 teikene, binne mar oan ien side biprinte’. Sa'n eks. is der yndied op de P.B., mar it kin wêze, dat De Vries dát krekt yn hannen hawn en dêrop syn konklúzje boud hat. It is hast net oan to nimmen, dat dizze printinge opsetlik sa ôflevere is. De omfang (36 bleds., A 1-8, B 1-8, C 1-2) moat der ta laet hawwe.

Utjefte 1829. Ek fan dizze útjefte binne mear as ien foarm bikend. De omfang is 237 en (1) bleds. Boppedat binne der 12 bleds. mei muzyk, dêr't wize en wurden fan Skippers sankje, De Boalserter merke, It marke, Nije Widzesang, De ade Friezen, Widzesang, Friesloan, Sibbel fen de Ryp, Jonker Piet in Sibbel en Nacht op steane. Scholten hat neffens my Eekhoff net goed forstien. Hy ornearret, dat der mar 50 eks. mei muzyk west hawwe, mar dat is sa net. Der binne fan de muzykútjefte 50 eks. apart printe, de ek op de P.B. oanwêzige Tjien Sangstikjes uut de Lapekoer mei muzyk fan de Boalserter P. Tadema (cat. p. 397). De gewoane hannnelsútjefte (400 eks. à f 1,75), dy't neffens Eekhoff yn trije moanne útforkocht wie, hat dus wol muzyk hawn. Der binne eksimplaren dêr't de muzyk net ynstiet. Dy is der dan letter út helle en apart brûkt. Wy meije dat opmeitsje út hwat op de lêste bledside nei Flaters yn it drukken út de útjefte fan 1829 stiet.

Bihalven dizze folksútjefte hat der lykwols ek in geskink-útjefte west. Dat is de útjefte, dy't W.P. de Vries op bleds. 148

[p. 335]

fan syn boekje neamt. It is in útjefte mei it Toevoegsel en it Naricht, dy't yn de 6ste printinge (1944) op bleds. 86-88 to finen binne. Dy útjefte wie dus net yn de hannel. Fansels ek dat aparte stikje Toevoegsel kin wol út de boeken roppe wêze, sadat der oarspronklike geskinkboeken foarkomme sûnder Toevoegsel en Naricht. It is net mooglik, dat de útjeften mei de titeltekening (fan Tsj. Halbertsma) bûten de tekst op blau papier de geskinkútjeften binne, hwant der komme ek guods foar mei de titel op wyt papier. Persoanlik bisit ik in eks. mei muzyk, mei de titel op wyt papier, mar sûnder Toevoegsel en Naricht. Ut it Naricht is op to meitsjen, dat der ek noch in goedkeapere folksútjefte west hawwe kin (sûnder muzyk). Joast Halbertsma en de printer hienen in plan dêrta, mar it is net bikend, oft dat plan ek útwurke is. Ik bin dus fan bitinken, dat der trije útjeften west hawwe kinne: a mei Toevoegsel en Naricht en mei 12 bleds. muzyk; b. sûnder Toevoegsel en Naricht en mei muzyk; c. sûnder Toevoegsel en Naricht en sûnder muzyk. Ut de dissertaesje fan dr. G. Dykstra (bleds. 138/9) soe men opmeitsje kinne, dat der noch mear útjeften west hawwe, mar ik lean, dat hjir in pear flaters stean bleaun binne: Register net foaryn en ss. 29-100 (moat wêze 106). Wy komme nou ta oan:

Utjefte 1834. Meije wy Eekhoff leauwe, dan hawwe der twa foarmen west, de greate Lapekoer fan f 3,15 en de lytse ‘op gemeener papier in kl. 8^o en tot bl. 361 reikende à f 2,20’. Om mei de lêste to bigjinnen: de P.B. hat ien eks. op tinner papier, mar de omfang is 432 bleds. Hoe't ik ek socht haw, oant nou ta haw ik net in eks. bisette kind, dat oan de biskriuwing fan Eekhoff foldocht. Der hat sûnder mis in lytse Lapekoer west. Dat blykt út de fûnslysten yn de aparte útjeften (b.g. De Sceerwinkel, 1835). Yn de forkeapkatalogus fan de bibleteek fan F.D. Fontein (1847) wurdt ûnder de numers 1225 en 1226 sein: ‘Het zelfde werk (op nieuw vermeerderd), Tredde Jefte (fan de Lapekoer) Dimter 1834, kart. De laatste en volledige uitgaaf.’ En: ‘Het zelfde werk en uitgave, doch verkort, en vermeerderd met de Sceerwinkel fan Jouke-baes.’ Dat lêste strykt mei hwat Eekhof skriuwt. It frjemde is lykwols, dat yn de greate útjefte op bleds. 361 de ein fan De Twadde Joun stiet, mar op bleds. 362 it bigjin fan De Frysce Hirdsiler. Bleds. 361 is ek it bigjin fan in nij katern. Wy steane hjir dus foar in riedling en it sil saek wêze, dat de bisitters fan de Tredde Jefte har eksimplaren ris neigeane.

Ek by de greate Lapekoer is it noch net sa maklik, krekt út to meitsjen, hoe't dy der útsjoen hat. Eekhoff seit, dat der in

[p. 336]

foarwurd fan ds. Joast yn stie mei 3 ferskes fan dr. Eeltsje. Wy leauwe, dat dat in forsin is en dat Eekhoff De Frjeun fan Joast foar in fers fan Eeltsje oansjoen hat. Dan komme wy mei It blomke Tink oan my en Het Rietmuschje op trije. Fierders bifettet dizze Lapekoer nei bleds. 234 nij wurk, dat noch net yn de útjefte fan 1829 stien hie. Efteryn stiet nije muzyk fan Oan ien Berntje ijn de oare wrâld en Famme wille. De Sceerwinkel (1-XXIV) heart der ek by en stiet foaryn. Mar neist dizze (djûre) folksútjefte stiet ek nou wer in geskink-útjefte, dêr't nei de 32 bleds. foarwurd en de bleds. 1-VIII mei poëzij, tusken de poëzij en De Sceerwinkel op bleds. IX-XII noch twa fersen fan Eeltsje steane: Request en It aldershuws. Bihalven dy fjouwer bleds. poëzij hawwe de geskinkútjeften ek noch wol de 12 bleds. muzyk út Lapekoer II en twa portretten (fan Joast en Eeltsje), alhoewol net altiten op itselde papier. By bleds. 405 stiet bûten de tekst soms in ôfbylding fan de dûmny mei de klúnskonk. De P.B. hat 3 eksimplaren, ornearre foar Joh. Hoekema (J. Halbertsma syn frou), foar W. Eekhoff en foar Joannes Stinstra, dy't bihearre ta in seary fan ‘only 30 copy's’, dy't J. Halbertsma presint dien hat. By twa dêrfan is in autografy (t.w. Geale sljipke en De iere maimoanne) ynboun. Sels haw ik in eks. (nû. 28 fan de 30), dêr't Halbertsma ynset hat: ‘To dr John Bowring Esq from J.H. Halbertsma’. Dat eks. hat gjin autograef en ek net it Toevoegsel fan 1829, dat men ek yn presinteksimplaren fine kin, mar wol trije ôfbyldingen en ek de 4 + 12 siden muzyk. It hat lyk as de oare eksimplaren goud op de boppeside. Yn kat. Fontein (1847) stiet ûnder nû. 1227 in soartgelikens eks. biskreaun mei ms. fers fan J.H.H. oan F.D. Fontein foaryn, mei net útjowne byjeften, al de muzyk en it Toevoegsel fan 1829, de ôfbyldingen fan J. en E. Halbertsma en in autograef fan De Swanneblommen. Hwer't dat eks. tsjintwurdich sit, is my net bikend. Myn eigen eks. hat ek noch it stimpel mei it Halbertsmawapen boppe Request. Wy sjogge hjirút, dat Joast ek noch wer ûnderskied makke tusken syn freonen en sommige mei autografen bitocht hat. Neffens mr. J. Dirks yn syn hs. bondel Frisiaca (Fr. Genoatskip) waerd de greate Lapekoer fan 1834 op ‘best en gewoon papier’ printe. De ynhâld wie forskillend, ‘zoodat men om de geheele Lapekoer te hebben al de vier noodig heeft’ (d.w.s. 1822, 1829 en twa útjeften fan 1834). Men kriget de yndruk, dat de presinteksimplaren frij lang nei it útkommen fan de tredde Lapekoer forstjûrd binne. (Yn it eks. foar J. Stinstra yn P.B. stiet 24 Maeije 1835, wylst it foarwurd tekene is: 1 Sept. 1834).

[p. 337]

Fansels, ien en oar is net sa botte wichtich. De ynhâld fan hwat letter de Rimen en Teltsjes wurde soe, is fan mear bilang as de foarm, dêr't dit boek yn útkommen is. Dochs sizze dizze bibliografyske notysjes ek hwat oer de tiid en de hâlding fan de skriuwers. Wy fiele: dizze ûndernimming wie in eksperimint, dêr't hja net fan wisten, hoe't it útfalle soe. It wie net bidoeld as in foarm fan breawinning. Der wie in groep fan freonen, ynwijden, dy't Joast graech meilibje liet by syn ûndernimming, dêr't hy stipe fan hawwe woe en dy freonen wienen de minsken, dy't gesach hienen, dy't kranteartikels skreauwen (b.g. yn it Mengelwerk fan de Ljouwerter krante). Har oardiel, har hâlding wie dus wichtich. Der waerd in bigjin makke en it stik koe likegoed noch falle. Dat moat Joast field hawwe en doe't it der nei 1829 op like, dat it pleit woun wie, wie hy lokkich, mar Eeltsje warskôge: ‘wy hawwe in impulsus jown ta de bioefening fan it Frysk’... mear net. ‘Der binne fryske boeren, dy't der net sa fier mei rinne en dat binne dochs de bêste rjochters op dit stik’, (dissertaesje G. Dykstra bleds. 139, 140).

Men soe freegje kinne oft de geskinkútjeften, dêr't it hjir boppe oer gie en dy't Joast frij en rij útdielde, net in bulte goed dien en oft hja net it paed sljochte hawwe foar de folksskriuwerij. Wy witte, dat net de Epkema-útjefte fan Gysbert Japiks' wurk (1821) it bigjin fan in nije aera west hat, mar De Lapekoer fan 1822 en syn forfolgen. Joast Halbertsma syn taktyk dêrby en ek it nochteren stânpunt fan Eeltsje hwat de stavering oangiet, hawwe it iis brutsen.