De Tsjerne. Jaargang 13

[p. 310]

Jo Smit:
In great njoggentjinde-ieuwer

...Lit ús nea in fraechstik foar ôfdien biskôgje. En as wy ús lêste argumint der oan forbrûkt hawwe, lit ús dan byneed mei wolsprekkendheit en iroany op 'e nij bigjinne...
Ut in brief fan 17-5-1846 fan Proudhon oan Karl Marx.

De fiifentachtichste jierdei en net lang dêrnei it forstjerren fan Jan Jelles Hof hawwe oanlieding west de figuer fan Jan fan 'e Gaestmar op syn wearde to hifkjen. Ut dy skôgingen die bliken dat der sokssahwat as in kintering yn it oardiel oan de gong is, hwant de measten bifetten in mei soarch ôfweagen fan posityf en negatyf. Opfallend wie lykwols dat it negative as in tokoart opfette waerd, as eat dat der net wêze moatten hie. Hof wie autodidakt, tige to priizgjen fansels dat ien him safolle oanleart, mar hied er mar in wittenskiplike oplieding hawn... Hof wie pessimistysk, yn oerienstimming mei de wurklikheit wiswier, mar hwerom net hwat optimistysker to bearen... Hof joech net gau bilies, nou ja, hy hie fakentiden wol gelyk, mar hy hie him dochs wolris stilhâlde kinnen... Hof wie soms persoanlik en dêr wie ek alle reden ta, mar sa moatte wy net... Hof syn Fjirtich fier taelstriid stiet gâns yn, it is in monumintael wurk, mar is it net hwat skreaun as selsrjochtfeardiging...? Hof wie in kenner fan de folkstael, mar wie syn idioom net hwat âldfrinzich...? Hof hat fersen skreaun, mar binne dêr net in soad by dy't poétysk winliken net meitelle...? En gean sa mar troch.

Hof is in figuer, dat kaem by al dy skôgingen wol út, mar dan sa dat der mar in lytse aksintforskouwing nedich is en der bliuwt och sa'n bytsje fan oer. Men koe jin foarstelle hoe't somlike fan dy skôgingen útfalle soene, as se net foar de iepen-bierheit ornearre wiene of as de bisprutsene net âld of krekt forstoarn west hie.

Dêrom fiel ik der forlet fan hjir út to sprekken dat ik Jan Jelles Hof graech folslein akseptearje. Hy makket it ús maklik dêrmei, hwant dêr lizze de fjouwer dielen Fjirtich fier taelstriid, dêr't net inkeld fjouwer decennia Fryske geastesskiednis yn wjerspegele wurde, mar dêr't tagelyk ek it byld fan in man, fan in persoan út opriist. Dat soks net by wize fan sprekken is, die my bliken doe't ik persoanlik mei Hof yn de kunde kaem, nei't ik him al in mannich jierren koe út dat boek. En hoe!

[p. 311]

Dat Fjirtich jier taelstriid haw ik de earste kear yn ien sike útlêzen; it is ien fan it lyts tal lêsbere proaza-uteringen yn it Frysk. Ik bin der wis fan dat it bliuwend is, krekt om't it libben is, om't it ‘persoanlik’ is, om't de persoanlikheit fan de skriuwer der sa iepentlik yn útkomt. Dy persoan waerd my by it lêzen dierber, net nettsjinsteande de negative kanten, dy't der sûnder mis binne, mar krekt mei syn eigenaerdichheden en tokoarten. Hiene dy der net west, dan wie Fjirtich jier taelstriid in forfeelsum monumint, dêr't men omhinne rint en faeks yn in baldedige rite ris tsjin oanskopt.

Ik koe Hof dus doe't ik foar de earste kear mei him yn petear kaem en der wie fan myn kant net it sykjen en taesten dat der oars west hawwe soe foar in man oer dy't binei in heale ieu âlder wie. Ik wist hwat ik oan him hie om't ik Fjirtich fier taelstriid lêzen hie. Dochs siet ik even yn spanning doe't er by it praet oer litteratuer opmurk: ‘Jo skriuwe sels ek, hab ik sjoen’ en ik him dêrop frege hwat him der fan tocht. As er mei in hoflik wurdearjen kommen wie soe er de my bikende Hof net wêze en ik twivele hawwe oan myn formogen om to lêzen. Gelokkich kaem it goed: it sei Hof hielendal neat. ‘Mar it is wol aerdich goed fan tael oer 't ginnerael; dat falt my neat ôf’, foege er der oan ta. Twa útspraken dêr't ik bliid mei wie, hoewol net foar algemien gebrûk.

Hof wie in njoggentjinde-ieuwer. Der is fan de njoggentjinde ieu in bulte kwea sein en wy dogge dat graech, moatte it foar in part ek dwaen, om't de tweintichste der út fuortkommen is. Mar oan de oare kant is der in soad goeds fan to fortellen, om't de tweintichste ieu der nei komt. Hwat de heechste geasten oan de njoggentjinde ieu kritisearje, it wurdt ringen réaktyf en faek réaksionair troch de leechste yn de tweintichste ieu oernommen en stimpelet ús tiid.

As de bêsten ûnder ús konstatearje dat de njoggentjinde ieu faek iensidich rasionalistysk wie, dan sjocht it rosmos yn de tweintichste dêrtroch al gau de baen rom, om alhiel mei de ratio ôf to weevjen. As de seedlikheit yn de njoggentjinde ieu net frij to pleitsjen blykt to wêzen fan húchelderij, dan wol yn de tweintichste de ûnseedlikheit mar ûnformomme en ûnformongen op de troan. As it boargerlik yndividualisme fan de njoggentjinde ieu net to fordigenjen is, dan sil de tweintichste dat korrigearje moatte mei it yndividu fan syn weardichheit to biroven en him ta in willige massaminske to meitsjen. Hwat de bêsten to boppe komme wolle, dêr wol in mearderheit folslein ûndertroch, al is it ek troch modder en drek.

[p. 312]

Ik neam soks de fascistyske mentaliteit en ik sjoch dy net inkeld yn it Dútsklân fan 1933 oant 1945, net inkeld yn Itaelje, yn Spanje, yn Sovjet-Ruslân, mar ek gâns en folle dêrbûten. Op oare skael, wis, yn it lyts soms, bêst, sûnder de wreedheit en it ûnfatsoen fan it Hitlerregym, tajown allegearre, mar it is der, it is om ús en yn ús en ús iennichste ûntskuldiging leit yn de mjitte dat wy der tsjin yn wolle. Hwant fansels, der is ek in anti-fascistyske mentaliteit, like goed as de njoggentjinde ieu net inkeld allegearre rasionalisme, húchelderij en yndividualisme is.

It wie Mussert dy't yn syn politike gearkomsten it debat, de diskusje as ‘demoliberael’ forsmiet en allinne skriftlik yntsjinne fragen tastie. Hy koe dat dwaen en is net mei-iens fuorthúnd om't by hiel hwat lju de tins libbe: it binne dochs allegearre kat-aeijen, dat diskussiearjen, meistanners krijt men troch hwat oan to bieden, tsjinstanners kin men fortocht meitsje, ûnder druk sette, likwidearje, deaswije. Mar der mei prate - dat hat gjin doel.

Wy hawwe Mussert likwidearre, mar oan de ein fan ús gearkomsten seit de foarsitter: hwa wol noch in fraech dwaen? Dat is ek it heechste hwat der forwachte wurdt en der is fakentiden noch wol ien, dy't út fatsoen foar it bistjûr oer bisiket in fraech to bitinken. Der wurde sels hiele jounen bilein om in tweintichste-ieuske karikatuer fan de eardere diskusje op to fieren: it saneamde forum. Ek hawwe wy it groepspetear, mei de petearlieder, in funksje dêr't dan wer in oplieding foar bistiet mei gâns in eksamenplan. It iene is al drôviger as it oare.

Wy diskussiearje net mear en dat net om't wy alhiel gjin eigen miening hawwe soene, of om't it ús alhiel net ynteressearret oft in oar dy miening dielt, mar om't wy it leauwe misse dat de njoggentjinde ieu àl hie. It leauwe dat de meiminske in reedlik-seedlik wêzen is, in reedlikheit en seedlikheit bisit dêr't men in birop op dwaen mei en moat. It is it iennichste hâldfêst yn de ynterminsklike relaesje, it is de greate positive erfenis fan de njoggentjinde ieu, dy't wy oanfurdzje moatte, wolle wy minsken bliuwe, wolle wy net ûndergean yn efterfolgingswaen en psychopathy.

Hof hie dat leauwe. As echte njoggentjinde ieuwer hie hy dat leauwe folslein: hy miende in birop dwaen to moatten - by forskil fan miening - op de reedlikheit fan in oar, dy't er erkende as in oar, mar dochs as gelikens, mei deselde formogens ta bigripen. Hof kaem mei arguminten, net altiten krekte faeks, mar der wie oer to diskussiearjen. Hof woe oertsjûgje. Hof woe net de oare deaswije, of fortocht meitsje, of likwi-

[p. 313]

dearje, mar de oare ta bigryp komme litte troch him syn arguminten foar to lizzen.

In yllúzje? Fansels, mar ien dy't fortsjinnet neijage to wurden. Mei dizze hâlding stiet Jan Jelles Hof - hwat er fierders ek as yllusoir sjoen hawwe mei - as in strieljende optimist foar ús. Hof woe gelyk hawwe... wis en deales woe er dat en dêr hied er ek gelyk oan. Oaren wolle dat ek en gauris ek noch dat har gelyk it iennichste is... it oare moat dan mar útroege wurde. Lykwols, Hof woe net sasear gelyk hawwe - dat is op moderne wize net slim to birikken - hy woe gelyk krije. Dat wol sizze dat er de oaren oertsjûgje woe mei de krêft fan syn argumintaesje, dy't reedlikens by dy oaren prinsipieel forûnderstelde.

De tragyk hat west dat Hof gauris typyske tweintichsteieuwers foar him oer hie. Mar hy hat gjin bilies jown, hy hat syn opfetting fan de meiminske net oanpasse wollen. Dêrom stiet er foar ús as in yn forhâlding greate figuer, as in stânfries.

Ja mar, Hof leaude net yn Fryslân. Dêr soe ik op anderje wolle: en hwat soe dat? moast dat dan? Hof leaude yn de minske - yn de Fryske minske ek. Hof wie in fortsjinwurdiger fan dat humanisme, dat net in foarrjocht is fan de lju dy't har Humanisten neame, mar dat by Kristenen likegoed to finen is. It ûnderstelt, dat kontakt mei de meiminske, útsein yn abnormale gefallen, mooglik is op reedlik-seedlike basis; it pleatst de minske net op in fuotstik, it ûntkent it forkearde yn de minske net, mar it seit wol dat gewelt en yntimidaesje yn de omgong mei meiminsken net it earste en it lêste wurd is. It sjocht de minsken as bern fan ien Heit. Dat somliken likegoed net yn dy Heit leauwe, kin men dwaes en forwerplik achtsje - ik haw dêr bigryp foar, mar it wol net yn my del dat it leauwen yn beammen, stiennen, steaten, folken, Fryslannen, burden fan profeten en al soks mear, oars to bititeljen wêze soe, foar Kristen en Humanist beide, as ôfgoaderij en heidendom.

Hof makke him gjin yllúzjes - of oare faeks - oangeande somlike saken dêr't mannichien se wol hie. Ek yn dat opsicht is er njoggentjinde-ieuwer. Syn ieu is by útstek de tiid fan de ûntmaskering, al set dat forskynsel him yn de tweintichste fuort. Mar de njoggentjinde ûntmaskere om better hâld to finen foar de hefboom fan de foarútgong, uzes gauris om tsjinstanners lytsman to meitsjen of tominsten fortocht, en om passyf bliuwe to kinnen. Hof wie aktyf, oan de ein ta. Foar... foar... it hege wurd moat der út... foar Fryslân.

Hof wie in tsjinstanner fan it standertfrysk. Wis, fan it stan-

[p. 314]

dertfrysk mei absolutistyske, bazige easken, mar lês hwat Hof der sels oer skriuwt, lês ek hwat, hoe't Hof sels skriuwt, dan wit men dat er fan datoangeande net mar in sûnderling wie.

Hof seach it Frysk as folkstael en dêryn is er de njoggentjinde-ieuske romantikus. Ek hwat dat oanbilanget meije wy bliid wêze dat er in njoggentjinde-ieuske hâlding yn de tweintichste oerdroegen hat. Nei syn wêzen is dy romantyk in réaksje krekt op it boargerlike dat wy de njoggentjinde ieu oanwriuwe. De romantyk hie each foar it libbene, it konkrete, it aparte, it ôfwikende en it bûtenwenstige.

De tweintichste ieu hat ús op greate skael de lykskeakeling sjen litten, it forneatigjen fan hwat greater of heger is, it likwidearjen fan hwat seldsum is en apart, of inkeld mar ‘oars’. Tsjin dy eftergroun sjoch ik de hâlding fan Hof op it stik fan de tael, en wy hearre dêryn njonken him to stean, al sil likegoed ús stânpunt yn alderhande detail gâns oars útfalle, théoretysk sawol as praktysk. Mar sa is it ommers goed.

Ik moat it noch hawwe oer Hof syn fersen en, dat heart der fansels by, syn tokoart oan selskrityk. In wurd, dat lêste, dat it yn ús ieu en binammen yn russo-fascistyske rounten tige docht, mar hawar, foar in skriuwer is it ta in hichte in deugd. Lykwols, hoe sit dat winliken by Hof?

Hwa âldman fan amperoan tachtich jier lit safolle wei as hy dien hat yn syn bondel mei de útdaegjende titel Fan eigen tiid en folk? Utdaegjend, mar tagelyk utering fan selskrityk, alteast fan oanfurdzjen fan de wurklikheit, hwant it is in oanhelling út in ferske dêr't er yn konstatearret dat er by de âlderein òf goed òf min is en dat er by de jeugd alhiel net is. Dat mei in skoft sa like hawwe, ik bin der fan oertsjûge dat der in takomst is foar de figuer fan Jan Jelles Hof - ek as dichter fan dizze bondel, om't dy in oanfolling is op Fjirtich fier taelstriid.

Hof is net in great dichter, mar hy is in greate figuer. Hiene wy inkeld syn fersen, der soene faeks in pear yn blomlêzingen meitôge wurde fan it iene slachte op it oare - en mei rjocht, lit dêr gjin misforstân oer wêze - mar nou't it part is fan in hiel libben fan fruchtber wurkjen telt it oars, mei men dy fersen ek wurdearje yn forbân mei de man dy't se skreaun hat.

Ik leau dat der in kintering is yn de wurdearring. Dat die bliken út de skôgingen by syn fiifentachtichste jierdei en by syn forstjerren, skôgingen dêr't soms út minsklike traechheit (inerty) noch frijhwat yn trochklonk fan earder, al wie it yn mylder foarm, mar gauris gâns mear wurdearring.

Hof hat sels dy foroaring foar in part noch meimakke en

[p. 315]

meibilibbe. It hat him goeddien, wit ik, dat Wadman syn skôging by syn jierdei oars fan ynhâld en fan toan wie as syn oardiel fan tsien jier earder en ek mei oare wurdearring wied er wiis.

Bliid as men dêrmei wêze kin, blider dochs mei it forskynsel fan de kintering sels. Hwant dat hâldt yn dat Fryslân ré is it goede út it njoggentjinde-ieuske erfskip op to nimmen en it kwea fan de tweintichste ieu to boppe to kommen.

De Tsjerne hat nammers altiten in goed gesicht toand, as ik dat hjir sizze mei. Yn De Tsjerne is ek noch wolris in kear diskussiearre en is it dispút net forfongen troch skellen en kwealaster. Diskusje oer de dingen des geastes wie mooglik en dat moat grif in ynfloed to'n goeden wêze, tsjin kultuer-útholling.

Jan Jelles Hof fortsjinwurdige yn Fryslân yn de earste helte fan de tweintichste ieu it bihâld... it bihâld fan hwat net forsmiten wurde mei op kosten fan selsskeining.

Hy wykte net ôf fan himsels - dêrom wied er mei syn mooglikheden en kapasiteiten in greate figuer yn de Fryske forhâldingen. Hy is net mear; de skôgingen dy't by syn dea forskynden, binne al lang forklonken. Mar ien dêrfan, dy't my it meast sein hat, stiet my noch foar, dy fan E.B. Folkertsma earne. De slotsin wie: ‘Wy binne net fan him ôf.’

Gelokkich net!