De Tsjerne. Jaargang 13

[p. 291]

Paulus Akkerman:
De bok

Op in ljochte moarn yn 'e moanne fan april, glied er fan 'e helling: de bok.

Efkes sloech it wetter forheftich tsjin de oare wâl. Doe kaem it werom en sljurke sljocht mei lytse blikkerjende weachjes, dy't spegelen yn 'e glêdde swarte tarre fan de bok. De feint trape de lânfêsten yn 'e groun. Baes skoude de bril op 'e foarholle en munstere dit stik wurk op in distânsje.

‘Hy leit goed op it wetter’, rôp er oer de pôlle, ‘hjir kriget Freark genot fan.’

Noch ien kear naem er de bok mei wolgefallen fan foaren oant efteren op. Twa, trije kear knikte er. Doe krige it wurk him wer yn 'e macht. ‘Nou earst de pream fan Ale.’

Mar de hiele moarn, ûnder it beuzich skreppen, seach er út en troch nei de nije bok, dy't dêr sûnder wryt of slyt foar de wâl lei. In dreech stik wurk, mar it koe bisjen lije.

Op 'e neidei kaem Tsjerk yn 'e buorren mei de lyts jonge fan 'e boer by de hân. ‘Ik soe de bok helje.’

Baes wiisde mei in brede swaei fan syn earm.

‘Hwat in machtich great ding’, bearde Tsjerk. Baes glimke foldien. Hy bineamde de goede eigenskippen fan dit fartúch.

‘Sa'n ien dêr ha jim hwat oan.’

‘It switten komt foar ûs op’, foarsei Tsjerk, ‘mar dat sjogge wy wol. Ik moat him mar mei ha en Piter sil mei farre.’

De lytse jonge siet midden yn de nije bok. Syn eagen glinsteren by dit great en nij aventûr. Tsjerk sette ôf. Baes en de feint stiene op 'e wâl. Dêr gyng er, de bok. It wurk fan wiken en wiken. Swijend seagen se him nei oant er wei waerd om 'e bocht.

‘Ja’, sei baes mei in sucht. Doe gyng er oan syn beuzichheit.

De boer en boerinne stiene beide by de opfeart doe't de bok yn it sicht kaem. Mei't Tsjerk op 'e wâl oanhâldde, kaem de faem by it bjinstap wei. De arbeider liet de jarrepomp yn 'e steek. De lytsfeint, hwa't it hast ûntkommen wie, kaem hymjend fan 'e kamp dêr't er oan it skytbûtsen wie. Allegear stiene se op 'e wâl. Elk sei sines der fan. De bok, de nije bok. Dêr moast it wurk foar ûnderbrutsen wurde.

In goed wike lei er yn al syn nijens en glêddens foar de wâl. Mar Freark Reitsma hie him net foar de pronk. De nijens wie der ridlik gau ôf. Hja hellen der dong mei oer de mar en grize klaei. Hja hellen der gers mei nei hûs en kridich hea,

[p. 292]

stoofd fan in simmerske sinne. It wie yn 't mâlle hwat er lade koe.

‘In hânfol jild’, sei Reitsma tsjin de boerinne, ‘mar by bringt syn sinten wol op. As er syn ûnderhâld kriget giet er in minskelibben mei, en langer.’

Al tsien maitiids wol wie er yn 'e swarte tarre set. Dat jiers, yn de lette hjerst, lei er, smoarch en suterich, foar de wâl, sêft widzjend op it oerstjûre wetter fan de opfeart. Doe kamen de arbeider en de feint mei in skepamer en hurde heidebiezems. Hja pjutsken mei wetter en rosten en bjinden har yn it swit. Swijend dienen se dat wurk Hja seinen net in inkeld wurd. De moune stie yn 'e rouwe. Yn 'e foarein lei boerinne yn in smelle swarte kiste. It paed troch it lân wie net to gean. Boerinne soe har lêste buorster reis meitsje mei de bok. Mei bleate holle en triennen yn de eagen stie Freark Reitsma op 'e wâl doe't de manlju de opfeart útfearen. It swarte kleed oer de kiste wyndere op en del. Sa mar bûtendoar naem Reitsma de ilige hannen gear en lústere: ‘Jow Jo my krêft, Heare, om dit to dragen. Ik kin der hast net tsjin oan. Help my mar, help my mar.’

Boppe op 'e golle skriemde Piter mei de holle op 'e earmen: ‘Mem, mem. Mem, mem.’

Piter wie fjirtjin. Foar Freark Reitsma wie it doe iensum wurden, mar it libben gyng troch. In húshâldster op 'e pleats.

Noch ris gyngen der tsien jier foarby mei drokte en beuzichheit. In kear of hwat hie de bok op 'e helling west. Krekt dy maitiids wie er fan 'e nije hellingbaes omraek neisjoen. Neffens syn sizzen wie er as nij. Hja wienen oan it healaden oer de mar ûnder in driigjende, brodzige loft. De waermte woech har op 'e hannen. Om súd hongen hoazige loften, leech boppe de kym.

‘Wy hawwe der al fiersten to folle op, Piter’, warskôge de arbeider, ‘lit it lêste mar lizze, wy kinne it dochs net hâlde.’

‘Alles komt der op’, gebea Piter, ‘dan binne wy yn ien sé oan wâl. De mar is as in spegel.’

‘Mar de loft, jonkje.’

‘Dy hat de hiele dei al drige. Ear't der hwat fan komt, ha wy it hea al thús.’

En alles kaem der op. Piter wie baes. Heit wie thús oan it kealleboarnen.

‘Sytse en ik bringe de bok oer de mar. Jimme geane mei de skou foarút. Meitsje de boel mar klear; as wy it heal rédde kinne, moat er joun noch leech.’

Oerlangsum glied de swier ôfladen bok troch it spegelglêdde

[p. 293]

wetter. Hja wienen skraechwurk op 'e helt, doe't in twirre út it suden it swarte wetter rimpele.

‘Der koe wol in sigentsje komme’, rôp Sytse foar út de bok.

Piter stie efteryn en joech gjin biskied. Der sieten fan dy frjemde, leadkleurige streken oan de loft. Dêr koe fan alles út komme. Noch ris twirre de wyn ûnforwachts oer it wetter. Sa mar waerd it kâld. Doe barde it. Ynienen wie der in frjemd sûzjen út 'e ûneindichheit wei. Forbjustere seagen hja hoe't de reiden oan de fiere igge djip delbûgden. Doe sloech de teisterjende wyn fel en fûl oer har hinne. It naem gjin tiid. It gyng sa hurd, sa hurd. De bok tearde oer de side as wie it in berneboartersding. It brune wetter brûze en skomme der oer hinne. Twirjend sûgden toppen hea nei de smoarch-grize loft. De eleminten wienen losbrutsen. Wyn en wetter spanden gear.

Dy jouns siet Freark Reitsma forbûke en forslein yn 'e foarein. Tusken wylde snokken troch klage er: ‘Myn jonge, och dat ik foar dy stoarn wie. Du wieste noch sa jong...’

Yn it bûthúsbedsté lei Sytse, de eangst en de kjellens noch yn de wiid iepen eagen Hjir lei er noch en Piter wie der net mear. Yn 'e keamer klage de boer: ‘Al jins baren en jins weagen binne oer my hinnegien.’

Dy maitiids joech Freark Reitsma it buorkjen oer. Boelguod. Fan de opsjeposten hie de bok nûmer ien-en-tweintich. Troch in wylden strykjildskriuwer waerd er mine. By it trochroppen die Gabe Fenema der in goune by. Doe koe Gabe him mar meinimme. Hy kloete de opfeart út. Hy kloete oer de mar. Yn 'e Houkesleat hâldde er op 'e wâl oan en strûpte in beage om. Hy trape yn 'e line troch dy stille wrâld, dêr't er oars net as fûgels ta selskip hie. Gabe achte gjin fûgels. Hy hie oare dingen oan de holle. Hie er goed dien om op syn jierren dit aventûr noch oan to gean? Dit soe it lêste wêze, mar it koe sa ûngelyk. Hy wie mei neat bigoun, sa woe er leafst net ophâlde. As bern hie er honger lit. Yn in lekke, sigerige arke wie er great wurden. Noch gjin tsien jier âld, hie er einleaze dagen turftraepje moatten. Dyselde turf brocht him letter sinten oan. Noch letter bitroude er hwat jild. Goed sechstich, koe er de saken oerjaen. Doe kamen de klappen fan alle einen en kanten. Noch wenne er yn it great hûs. Noch hâldde er foar de bûtewacht syn skeamele eare op.

Nou wie er acht-en-sechstich en roun er yn 'e line foar in bok. Turvje, hie er yn 'e holle. Noch ris soe de turf him der trochskuorre moatte. De swarte bok snijde guodlik troch it

[p. 294]

wetter en loek twa skeane streken, dy't wei waerden tsjin de sompige wâllen. De sinne stie al op 'e groun. Ljippen gounzen oer de wjuk. Twa skriezen fleagen heech tsjin it blau fan de loft. Mei evenredige stappen trêdde Gabe Fenema yn 'e line. De earste skiere skimer loek gear oer it lân. De ljochte loft forkleure. Great en frjemd, as in figuer út in âlde sêge, loek Gabe de swarte bok troch it joun-stille wetter.

De oare deis lei de bok by it rinteniershûs foar de wâl. Gabe hie doel oer fean en turf. Hy wist hwer't de bêsten en hwer't de minsten wienen. De lêsten moast er ha. Foar in bytsje moast er der oan, likegoed moasten se it measte opbringe. Hy gyng Beetster reizen oan om lichte smûzen. Hy trilke de bok de deadske wiken del. De bok, dy't ienkear glêd en geef fan de helling gliden wie yn 'e moanne fan april. Gabe wie kras, mar acht-en-sechstich. De reizen bigounen him swier to fallen. Foar gjin noch safolle woe er it wêze.

Op in ûnlijige joun yn 'e novimbermoanne, doe't Gabe al lang thús wêze moast, koe Boukje it yn 'e hûs net mear bankje. Hja roun der út en klage greate Jelle har need: ‘Gabe is noch ûnderweis mei in bokfol turf, o, o...’

Mei de mannemacht gyngen se der op los. In hiele kloft. It wie allegear lantearnen. Op 'e greate polderdyk, earne by de Ulesprong, founen se him mei in stikken skonk, wylst er slim klage oer it boarst. Mei in skou waerd er nei hûs brocht, sa tsjuster en kâld as it wie.

De oare moarns helle greate Jelle de bok út it Kalkovensrek, dêr't er driuwke tsjin it deade, mânselhege reid.

Fjirtjin dagen hâldde Gabe noch op bêd ta. Der mekearde mear oan as in stikken skonk. Doe wie Boukje widdou en kaem Gabe syn earmoed oer de buorren. In feanbaes út Beets lei it near op 'e bok. Doe waerd er wer laden mei turf. It kaem op tûzen net oan. Syn ûnderhâld krige er net mear. Alle petgatten fear er troch. Alle wiken kaem er del. Soms gyng er troch de Boarn mei turf foar de Gordyk of Lippenhuzen. It duorre trije, fjouwer jier. Doe wie dat dien en lei er trije-fearnsjier by de Rolbrêge mei in boskje strie der oan. By in glês bier waerd er forkocht. In ropperige oannimmer, mei it gouden keatting spand op it festje, sloech syn fleizige hân op it hurde yl fan de feanbaes.

‘Dat is to min, Noppert, dat is to min. De bok is noch goed en geef. Ik sil it jo noch ienkear sizze. Hjir...’

‘Yn gjin hûndert jier.’ It fan bier en drank heas wurden lûd bearde troch de jachtweide. ‘Dy âld forrédde en fortutearze bok. Noch ien kear, dan is it út...’

[p. 295]

Doe krige er gelok. De oare deis al waerd de bok efter in rikjende sleepboat boun. Doe makke er syn reizen hiele Fryslân troch. Soms noch herder. In lange sleep. In baggermasine, wenarken, preammen, baggerbakken en it alderlêst de bok, ôfladen mei lieren en kroaden en planken. Op it wurk waerd er fan in opslûpen jonge alle dagen in kear úteaze. Ticht wie er lang net mear.

‘It mei gjin namme ha’, ornearre Noppert. De ûnderbaes neamde it: ‘Lek as in traeljekoer.’

Yn 'e snuorje nei nijjier naem Noppert in great wurk oan. Earne yn 'e wyldernis moasten de ûnlannen ynpoldere wurde. Dat wie wurk foar kroade en skeppe. Noppert hie it yn 'e holle. ‘Wy slane in foech arke op 'e bok. Alde planken genôch, in kwast tarre der oer en in stik asfalt der op. De Jobbegeasters der yn fan moandeis oant sneons, dy lju krije der in daeldersk plakje.’

De ûnderbaes kaem mei biswieren. Noppert weau mei in swier biringe hân: ‘Gekheit allegear. Dit kin mâlle skoan.’

Sa waerd de bok fortimmere ta in arke. Op 'e ein leinen hja in flierke op in pear lichte battings. Dat wie it sliepplak. In pear lange twa-tûmsk planken sloegen hja fêst tsjin de opsteande stilen. In pear poaten der ûnder. Doe wie it in tafel. In pypke troch it swarte asfalt. De arke wie klear. Noppert bearde der fan dat it foar wûnder wie: ‘De mannen koenen der yn útfanhûs wêze.’

‘De bok is net ticht’, warskâge de ûnderbaes.

‘Ticht, ticht, gjin ding yn it wetter is op 'en dûr ticht, dat falt wol justjes ta.’

Op in moandeitomoarn kamen de Jobbegeasters del. Fjirtjin man sterk. De bok wie troch de sleepboat to plak brocht.

‘Soa, moatte wy dêr yn? Dat liket net sa slim, soe 'k sizze.’

‘As wy mar in bytsje droech lizze en sitte kinne.’

Allinnich Joeke Ingelsma naem de boel op. Hy soe siede en briede moatte en woe witte hwer't er oan ta wie. Efter yn 'e bok stie in âld kachel mei in stik piip skean omheech.

‘Dat is altyd hwat’, knikte Joeke.

‘Dû hingest mar wetter oer, dan kinne wy aenst hwat kofje krije.’

‘Bist wer hetsich? Juster wer dronken west?’

Ien foar ien gyngen de mannen yn 'e bok. Allegear smieten se in foech tekken op 'e strieskobben. Noppert ried mei de auto in stikhinne oan har ta.

‘Moarn mannen.’

Hy joech Eade syn oanwizings. In blaudruk yn 'e han. Sa

[p. 296]

gyngen dy mannen dat wurk oan ûnder in bliere maitiidssinne. Swier en dreech wurk. Hja wienen der lykwols by opbrocht en klagen net. Middeis stieken se nei de bok en feegden yn har kuch en swítsersk brea. Hja swolgen der sloppe kofje by, fan Joeke set. Jouns sieten hja mei de mannemacht om 'e panne. Hja draeiden de roune ierappels yn it kleare, giele fet. Dêr moasten se ynhâlden fan krije. As hja yn it strie gyngen, dienen se de skuon en de jas út. Dat wie it iennichste. En alle dagen kleau de sinne heger en skynde langer. Uren oanien baernde er op it swarte asfalt fan de bok. As hja fan 't wurk kamen, wie it dêr om to ranen. Hja klagen net. Nei in pear wike koenen se de blikken tromkes mei bôlleboel mar goed ticht dwaen, oars gyngen de rotten der mei fuort. Joeke fûtere op 'e munsters en woe der efteroan. Koen rette it ôf. ‘Dy bisten wolle ek graech libje. Lit se yn har wêzen.’

Sa gyng de simmer foarby en kaem de hjerst.

‘As it in iepen winter bliuwt, ha wy wol oan nijjier ta wurk’, sei Jippe monter. Hja namen gâns modder mei yn 'e bok. It wetter kwitste tusken de planken. Joeke syn âld kachel naem it faek min. Dan wie de reek to snijen. Alles wende. De lange, lange jounen sieten se mei snústerige kaerten en spilen om hwat koperen sinten. It stonk yn 'e bok fan smoargens en wiete klean en moassich strie. Likegoed klagen hja net.

Op in moarn, doe't Joeke syn lampe frjemde skaden tsjoende yn 'e bok en de mannen oan 'e thé sieten, bleau Jippe lizzen.

Eade hie al ris warskôge: ‘Moatst net miene dat it snein is, heite.’ Koen smiet in stik âlde bôlle yn it strie: ‘Dêr hast dyn iten op bêd. Dat dogge de greate lju ek. Joeke sil dy aenst wol hwat thé bringe.’

Jippe bleau lizzen. Siik.

‘Dû hast oan ien goed plak genôch, jonge’, sei Gurbe guodlik, ‘wy dogge dyn poarsje der hjoed wol by en moarn bist wer klear.’

‘Kjeld’, sei Eade, ‘hjoed mar goed switte.’

Op 'e joun rekke Joeke noch nei de buorren om in dikkop konjak.

‘Hjir jonge, dat sil dy goed dwaen.’

Jippe stoarre mei greate, glêzige eagen en praette oer Jobbegea. Hy achte gjin konjak. Dy nachts skrillen se in kear of hwat út 'e sliep, om't Jippe yn in aeklik dwilen lei.

Trije dagen seagen se it oan, doe rekke Joeke om dokter. Dy kaem de moarns, en de middeis wie er der al wer. Noppert hie by 't wurk lâns west en stie krekt op 'e wâl. Dokter lei op 'e knibbels yn it moassige strie en wie lang dwaende.

[p. 297]

‘Hoe liket it, dokter?’ frege Noppert, dy't sa lang bûten wachte hie, de kraech fan 'e jekker oan de earen ta.

‘It liket sa slim as it kin. Dy man moat aenst daelk nei de barakken. Hy hat tifus.’

Noppert die in stap tobek. ‘Hui, hui, dokter, is 't sa slim?’

‘Sa slim is 't, ja. It mei in great wûnder hjitte dat dy keardels it allegear noch net ha. En dy âld bok moat joun noch opbaernd wurde, mei alles hwat der yn is.’

Noppert kaem wer in stap foarút: ‘Dat giet hjir sa mar net.’

‘Dat giet hjir sa mar al. En jo meije beide hannen tichtknipe, dat jo der dêr mei ôf binne. As dit oanset waerd...’

Noppert boun yn. Der kaem in wite motorboat, dy't Jippe meinaem. Noch ienkear sei dokter: ‘Jo witte it nou? Wy binne ôfpraet.’

De hiele ploech stie op 'e wâl. Noppert der tusken yn. Dy spuide syn galle út oer sa'n dokter. ‘Dy lju mei har kluchten en fratsen. De wysheit yn pacht. In knappe bok opbaerne, hwa hat der oait fan heard?’

‘Dat dogge jo net, baes’, pleite Koen, ‘it soe skande wêze. En hwer moatte wy dan keare?’

‘It sil wol moatte. Ik haw gjin kar en alles moat der yn bliuwe.’

‘En ús tekkens dan?’

‘Alles de loft yn.’

‘Dat moast der ek noch by komme.’ Ien foar ien gyngen se yn 'e bok en kamen mei har skeamel bisit werom. In pear klomplearzens, in itenstrompke en in stik tekken. Dy fan Jippe hie Joeke yn in bondeltsje apart. Noppert roun op 'e wâl om.

‘Jimme moatte joun mar nei hûs. Hjir moat ried skaft wurde. Sa gau mooglik binne jim hjir wer. En stek nou de brân der mar yn.’ Mei greate trêdden joech Noppert him ôf.

Joeke lege de peteroaljekanne yn it moassige strie. Blauwe reek kaem troch alle naden.

‘It is foar de rotten ek net bêst’, sei Koen tryst.

It gleone fjûr knettere yn it strie. Roazich waerden de rútsjes forljochte. It hout bigoun to baernen. Giel-griene reek kaem út de tarre.

‘Wy gean nei hûs, mannen, dy âld bok rêdt him wol.’

Efterinoar rounen se de moundyk del. Nou en dan seagen se om. De lôge sloech tsjin de skiere loft.

Dûnker kaem de hjerstjoun oer de wrâld. By de ânlannen dwêstte it lêste fjûr fan de bok. Alles hwat der fan oerbleaun wie, waerd oerspield troch it wetter fan de wjittering.