De Tsjerne. Jaargang 13

[p. 202]

Geart Jonkman:
Moeting yn de wandeltun

De pinkstermoandeis fan it jier 1923 stiek de mulolearling Simon Benediktus op 'e neimiddei fan hûs om yn 'e Wandeltún syn trettjin stûren merkesinten to forpierewaeijen mei Ida Busé, in fanke út syn klasse. Yn 'e glêzen doarren fan de Wite Bioskoop munstere er syn spegelbyld, makke in pear linige spronkjes en gyng doe yn 'e bokshâlding stean, om krekt to wêzen: yn ûnderskate bokshâldingen, hwant it wie yn 'e dagen fan Dempsey. Syn gesicht wie lykwols àl hwat yn tsjinspraek mei dy agressiviteit om't er it spegelbyld hiel wol lije mocht. It wite schillerhimd mei de iepen krage tanke er oan dokter de Greve, dy't syn mem warskôge hie dat hja de jonge net sa ynpakke moast mei 't each op syn nearboarstigens.

De measte niget hie Simon lykwols oan de wide boksen fan syn swartsatinen broek, dy't net lyk as oars oer de knibbels rikten. It hie him hiel hwat koste om syn mem safier to krijen - it waeide der neffens har sa kâld ta'n yn - mar hy hie it dit kear rêdden en foun dat er der sportyf òp stie. Syn kûten bylken nou gâns mear yn de griisrutense sporthoazzen, Ida koe wol mei him foar de kreammen lâns. Hy makke in skynbiweging, mar op it stuit dat er syn spegelbyld in kaekslach jaen soe, plofte yn 'e fierte de Kop-fan-Jut boppe it rûzemûzjen fan 'e merke út en krige er oanstriid ta draven. Hy draefde dan ek, mar wist him wer yn to binen ear't er by de Haedbrêge wie. In man fan 'e wrâld liet him syn opwining net skine, dat fangefolgen twong er himsels de Gastenbrêge om to rinnen ynsté fan de koartste wei, it Hjerringpaed oan de oare kant, to gean. Bidaerd kuijere er de Linegrêft del, de selstucht joech him in triomfantlik gefoel, mar ek dàt liet er him net skine, sèls net doe't de fleurige dreun fan Hittepetit en de mystike meldij fan Salomé him tagelyk yn de earen oargelen. De rook fan wafels en oaljekoeken brocht him likemin fan 'e wize, hy roun dêr sa to sizzen mei de ûnforskilligens fan in spullebaes, bibiten yn it sâlt fan merken en mirakels. Der wie méár dat him skaette fan de merkehâldende kliber as allinne de grêft, dat fielde er skerp. Yn wêzen sei dy hiele merke him safolle as neat, de minsken namen it fiersto earnstich mei dy skynwrâld fan fleur en wille. Allinne de spullebazen bihearsken de situaesje en hja soene faeks gjin poat op sa'n merke sette as it har brea net wie. Hja draeiden, giselen en hobbelen mei, net om't hja der niget oan hiene mar om't

[p. 203]

it by 't fak hearde en om de sinten to barren of kaertsjes to skuorren. De forachting foar dy bernlike boarterij lei net allinne op har gesichten mar ek yn 'e hâlding, binammen yn it loshantsje òp en ôf de draeimoune springen. Hy naem him foar, Ida ek ris hwat sjen to litten yn 'e cakewalk en stoomcaroussel. Hy soe har sjen litte dat er it net earnstich naem, dat it bernespul foar him wie, net mear as in slinger om 'e snút. Loshantsje soe er him op de hobbeljende brêgen en giseljende skiven jaen, loshantsje òp en ôf de draeijende riem springe, hieltyd op 'e nij. Ek soe er daelk in tsienritteboekje fan in skelling keapje; dat gedonder mei ien kaertsje tagelyk woe er neat fan witte en wie boppedat djûrder by eintsjebislút. Hy hope mar dat hja aenst by de cakewalk fan Hommerson stean soe en sels ek hwat jild yn 'e bûse hie.

Op 'e Gastenbrêge stiene trije prûmkjende en flybkjende mantsjes, dêr't er fan wist dat hja dyselde moarns by it rizen fan de sinne de Wandeltún yn set wiene om weitôge merkesinten en oare dingen fan wearde to sykjen. Dat diene hja alle jierren, mei pinkstermerke sagoed as mei Skânstermerke. Hy bleau by de mantsjes stean, net om to hearren hwat hja de moarns foun hiene - dat soene hja nammers dochs net sizze - mar om to biwizen dat er himsels yn 'e macht hie. Ien fan 'e mantsjes, mei namme Tije Mud, flybke sa'n fikse striel tabaksflibe oer de brêgelining dat in iezing miniatuerfiskjes alle kanten útskeat. Fangefolgen helle Simon Benediktus in stikje wrigley út 'e bûse dat er de moarns yn Skoat koft hie - oars soe er noch fjirtjin stûren hawn hawwe - en dat al aerdich bikôge wie. De pipermintsmaek wie der lykwols noch net alhiel ôf, it koe noch wol in hoartsje mei, en wylst er lyk as Tije oer de brêgelining flybke, seach er dat de dochter fan Theodorus, de koekjegrossier oer de brêge, him gnyskjend achtsloech troch de hege ruten. Sadwaende koe er dêr mei goed fatsoen net langer stean bliuwe en om't de sneontojouns ien fan 'e spullen noch net alhiel klear west hie doe't er mei de maten nei hûs sette, soe er dêr earst mar ris sjen. It stie tsjin de sydmuorre fan it gemeentehûs, krekt foar de skoalle oer; de cakewalk fan Hommerson en de stoomcaroussel fan Sipkema stiene alhiel oan de oare kant fan 'e Wandeltún, deun by it tsjerkhôf. It wie mar goed dat de deaden dêr net mear biïerdige waerden, hy seach de lykwein al mei de rige roujende minsken oer it feestterrein gean, wylst it draeimoune-oargel ‘Lang sil er libje’ spile. Hoe't dat eartiids gien wie, doe't de deaden dêr noch wòl biïerdige waerden? It soe dochs al in wûnder wêze, dat der yn 'e pinkster-

[p. 204]

wike nea immen to hôf brocht wurde moatten hie.

Simon Benediktus joech him mank de merkehâldende kliber dy't nei oaljekoeken en sure hjerrings rûkte. In ploech boerefeinten út ien fan de omlizzende doarpen stie to roppen en to swetsen by de Kop-fan-Jut, ien fan harren sloech it lead omheech en waerd foar de daverjende slach leanne mei in blikken medalje. Op 'e nij fielde Simon skerp it ûnderskied tusken him en de jûchheijende mannichte. Wylst hja rôpen en raesden, hotsten en botsten sûnder krekt to witten hwerom, wie hy mei de djippere dingen fan it libben dwaende, om krekt to wêzen mei de dea, né mei de libbenen en de deaden, lyk as slachter Kortstra it sneintomoarns yn 'e tsjerke sa plechtich sizze koe, ear't dûmny oereinriisde om to bidden. Om to oardieljen de libbenàn en de deadàn, sei Kortstra. Hy krige altyd in licht skokje as Kortstra dy wurden útspriek, krekt oft hy, Simon Benediktus, him persoanlik foar dy libbenen en deaden forantwurdlik stelle woe. Fangefolgen hie er it net op in lykstaesje stean en roun er, as it heal koe, in eintsje om en dan mei it gefoel dat nóu de moard útkaem, alteast wol ris útkomme koe. Dat gefoel hie er nammers ek as er in marechaussé-op-'t-hynder yn 't fizier krige. Mei in ûnskuldich gesicht to setten koe men de marechaussé ornaris wol op 'e doele bringe, it hynder net! Sa'n hynder hie hwat forskuorrends yn syn kop lyk as de stegerjende draeimounehynders, mar dy wiene fan hout en draeiden net sa erchtinkend mei it wyt fan de eagen....

Sa foar him del mimerjend ûntdiek er it front fan de tinte dy't de sneontojouns noch net alhiel oerein stien hie. Boppe de yngong stie yn greate gouden letters PANOPTICUM en doe't er him troch de kliber folk wrotten hie, seach er in mûtele swartklaeide frou yn 'e kassa sitten mei lange fûnkeljende earbellen. ûnder op 'e kassa stie: Jos. Verhaege, Bruxelles. It front fan de tinte wie biskildere mei dramatyske tafrielen. Lofts fan de yngong jage Napoleon yn in troika troch de sniestoarm. De keizer siet hwat roungear efter in man mei in martiale snor, dy't steande mende en mei de swipe de snieflokken boppe de trije hynsterêgen gisele. Rjochts fan de yngong stie in rychje soldaten to sjitten op in rizige jonge frou, klaeid yn in swarte mantel, in greate swarte hoed op 'e holle. Ut alle gewearlopen kaem in reade fjûrstriel en de ofsier, dy't fan siden stie, sloech de hannen foar it gesicht oft it him oangriisde.

It earste tafriel koe Simon thúsbringe, dat wie Napoleon op 'e flecht foar de Russen, mar by syn witten wie der yn 'e

[p. 205]

histoarje nea in frou ta de kûgel foroardiele, wòl ta de guillotine.

Nou en dan stapte der ien út it folk by it treppentsje op om in kaertsje fan 'e mûtele kassière to keapjen, mar dat gyng de ûndernimmer grif net hurd genôch. Der dûkte alteast in man efter de kassa wei mei in hege hoed op en in monocle foar it iene each, in soarte Lord Lister mei de kop fan Chief Whip. Hy swaeide mei de rjochter hân nei 't lofter tafriel en rôp: Messieurs - dàmes, voici l'empereur Napoleòn et son debacle dans la neige russiè! Et voilà - hy swaeide mei de lofter earm nei rjochts - excecution à grand spectàcle! La fin tragique d'une femme mystique... Matà Hari! Pour la trahisòn ou pour l'amour de Dieu! Entrez, entrez!

De deale, tocht Simon Benediktus, dat is hwat oars as papa fume une pipe. Hy koe 't sa gau net neikomme allegearre, mar it liigde der net om. Ear't er der op bitocht wie stie er by de kassa. De dame mei de earbellen skau him in bernekaertsje ta fan trije stûren en dat foel him ôf. Net dat er fan doel west hie om him foar âlder út to jaen en lyk as de greaten in skelling to biteljen, mar hy soe 't net ûnaerdich foun hawwe as de juffer him foar fòl oansjoen hie.

It wie ynienen allegearre minsken om him hinne, hy waerd de tinte suver yntreaun. Lord Lister skuorde de kaertsjes en bitsjutte mei de hân dat er mei de sinne omgean moast. De tinte bistie út twa helten, mei losse sketten yn fekken fordield en yn alle fekken stiene of leine forneamde histoaryske figueren. Yn it earste fek stie in soarte himelbêd mei Le Roi Soleil en Maria Theresia der yn. Hja rûkten nei gêst en gips, dat sadwaende kaem Simon net ûnder de yndruk, ek al mei, om't er binijd wie hoe't de tafrielen dy't er bûten sjoen hie, yn 'e tinte útbylde weze soene. Hy roun dus hastich by de earste rige lâns en stie doe ynienen foar Napoleon. Dat foel him net ta, de keizer stie dêr mei de iene hân oan 'e sabel, de oare op 't boarst, by de jas yn, en dat wie alles. Gjin hynders, gjin slide, neat....

Hy fielde him forrifele, forret, lyk as dy boerefeinten op 'e lêste Skânstermerke mei Jeanette in 't bad. Hja hiene de tinte bistoarme fanwegen it opskrift mei bypassend printsje (tagong 18 jier) en oars neat to sjen krige as in stiennen popke yn in waskkom, ûnder in forgreatglês.

Simon Benediktus roun sadwaende hastich by de fekken yn de oare helte lâns - it bigreate him om de grouwe trije stûren - oant er yn 't lêste fek it libbensgreat byld fan in omtrint neakene frou seach, in slange om skonken en lea woun. Byld

[p. 206]

en reptyl biweegden fanwegen in mechanykje dat lykwols net to sjen wie. De frou hie swart hier, swarte wynbrauwen en greate blauwe eagen; oan de eachhierren fûnkelen in pear triennen. Hieltyd as de slange syn forskuorrende bek iepen die en stadich omheech glied nei har hals, wykte de frou mei boppelichem en holle tobek. Op in buordtsje stie: Mata Hari, danseuse orientale.

Der kamen Simon in pear fersen fan Genesis 3 yn 't sin, hjir waerd dus de fijânskip útbylde dy't de Heare God set hie tusken de frou en de slange, tusken har sied en syn sied. En mei forbjustering seach er it oan. Hy hie de namme Mata Hari thús wol ris neamen heard, mar dat hja mei slangen dounse om in bibelsk tafriel út to byldzjen wie hwat nijs. It tafriel op it front kaem him foar de geast mar hy koe gjin forbân lizze tusken de frou foar 't peleton soldaten en de frou dy't mei de slange wraksele. Dit wie forskriklik om oan to sjen, gâns forskrikliker as de fusillade, mar hy stie dêr as yn 't gat bineile en koe de eagen net fan har ôfhâlde.

Ynienen seach er twa hearen njonken him, elk mei in programma yn 'e han.

- Dus dit is nou Mata Hari, alias Gretha Zelle, sei de jongste.

- Men soe net sizze, sei de oare man, dat dit in Ljouwerter fanke foarstelle moat. It wurdt nou fan 't hjerst seis jier dat hja de kûgel krige yn Parys.

- It hat net noflik west foar de mannen dy't dat dwaen moasten, sei de jongste.

In fanke út Ljouwert, samar in fanke út Ljouwert? tocht Simon. En der stiet: danseuse orientale!

Ynienen hearde er himsels sizzen: - Hwat hat dy frou dien dat se har deasketten hawwe?

De âldste fan de hearen lake, krekt oft er it mar fleurich foun fan dy frou mei de slange, en sei: - Mata Hari wie in spionne.

- In spionne?! Yn Ljouwert?!

- Né, fan Ljouwert. Se hyt einliks Grytsje Zelle, mar liet har yn Frankryk Mata Hari neame.

- Hwerom?

De man loek oan 'e skouders en lake.

Op 'e nij seach Simon Benediktus nei de frou en ynienen moast er gûle. Hy bisocht it noch to kearen mar doe't dat net slagge hechte er ta de tinte út. Sûnder him to bitinken stau er as in wyld troch it merkefolk, de Gastenbrêge oer en de Heidebuorren op. Hy woe, hy moast allinne wêze mei syn fortriet, nimmen soe dit bigripe, hysels faeks ek net. Dêrom

[p. 207]

sette er de Pastorijsingel mar yn. Dêr krong er even letter troch it struwel nei de sleatswâl, liet in amerij yn him omgean oft er himsels al of net fordrinke soe en sonk doe yn 'e snilen op 'e knibbels. Hy snokte it út en rôp: - Heare, lit Mata Hari by Jo yn 'e himel komme om to dounsjen! Amen!

Doe gyng er sitten, kôge op in gerske en naem him foar dûmny to wurden. Hwant by fielde him forantwurdlik foar de libbenàn en de deadàn, foar Ida en foar Mata Hari. Ek al soe Ida moarn de forkearing faeks wol útmeitsje. En yn it hillich fjûr fan syn geweldige foarnimmens forflokte er alle slangen.