De Tsjerne. Jaargang 13

Krityk yn it koart:
De magy, de magier en de master

Anne Wadman, Fryske Fersleare. Mei in foarwurd fan prof. dr. J.H. Brouwer. Reiddomprige nr. 2. Drukkerij Laverman N.V., Drachten, 1953.

It is eins wol biskamsum, dat der mear as fjouwer jier forstrike moast ear't in litterair stúdzjewurk as ditte yn in litterair tydskrift as ditte bisprutsen wurde koe. Gjinien sil it nijdien hawwe, dat de skriuwer dat sels ek in frjemd forskynsel achte en dêrom mei in ironyske stek de redaksje ta de oarder roppen hat. In goed ding wie dat, hwant nou hie dy redaksje meiiens gelegenheit om guon lêzers dy't oer itselde fallen wiene, op de foar harsels wol ekskusabele, mar likegoed mislike reden fan dy sloerderij to wizen (sjoch De Tsjerne, 12e jiergong, nr. 12).

Dit boek is dúdlikerwize in stúdzjeboek. In boek dus dat syn lêzers hwat leare, hwat bybringe wol; in paedwizer troch in lân dêr't hja oant nou ta de kaert net of mar heal fan yn de holle hiene. Yn in fraechpetear koartby foar de radio hat Anne Wadman sels to witten dien, dat er syn Fryske Fersleare foaral bidoeld hie as learmiddel by de oplieding ta de middelbere akte Frysk. Soks wiist fuort al net op lukrative eachmerken by skriuwer of útjower. It espel aktelju foar middelber Frysk is tonearsten ommers wol mei in tweintich, tritich ôfmakke. Fansels sil sa'n doeloantsjutting wol hjirop slaen, dat men ûnder learders ta in taelakte alsachts in knap persintaezje

[p. 157]

poëzijgefoeligen forwachtsje mei, knap alteast yn forhâlding ta formiddens fan technisi of wiskundigen. Dochs is it tige to hoopjen, dat ek litteratuerkonsuminten sûnder direkt eksamendoel op in boek as ditte oanfalle sille, net allinne om sleet yn de oplage to krijen (en de sloai der út to hâlden), mar ek fanwegen de kwaliteiten dy't it wurk as sadanich hat.

Oan de titel al docht bliken dat Wadman hjir net it hiele gebiet fan de litteraire stilistyk yn kaert bringe wollen hat. It proaza bygelyks - forheljend, essayistysk of dramatysk - lit er bitsjen. Hy hâldt him, om in âldstilige term to brûken, by de ‘boune rede’, de poëzij dus, al wurdt dit terrein hjir ek mar wer foar in diel forkavele en kartearre. Underskiedingen fan genres neffens de twaienheit foarm-ynhâld (lyryk, epyk, didaktyk, dramatyk) of neffens de ‘strekking’ fan it gedicht (natûrpoëzij, religieus fers, leafdeliet, sosiael dicht ensfh.) jowt de skriuwer him hjir net yn. Sadwaende wol dizze fersleare hoegenamt net, lyk as guodden lykje to mienen, in forbettere útjefte wêze fan Th. de Vries' Fryske Stilistyk út 1937. Yn dat wiirkje ommers, dat de hiele Fryske skriftekennisse fan nei 1800 oereidet en dus ek it proaza der yn bihellet, wurdt de lear fan it fers yn in Taheakke bihannele, d.w.s. tige globael. Wadman's stúdzje kin men byneed sjen as in útwurking fan De Vries syn fragmintaryske gearfetting, mar bislist net as in ta ús tiid bywurke plakforfanger. Earder noch kin men dizze útjefte sjen as de forlette réalisearring fan in plan út de tritiger jierren, doe't fan D. Kalma yn de rige De Fryske Librije ris in stúdzje oankundige is ûnder de titel Fryske Poëtyk, dêr't lykwols nea hwat fan op de hispel kaem.

As men it systeem neigiet dêr't Wadman syn boek neffens yndield hat, it skelet dus dat it lichem steun jowt, dan docht it bliken, syn systematyk ûntrint op bipaelde punten dy fan sok slach wurken yn it Nederlânsk. Hy hat syn stof ûnderdak brocht yn twa ôfdielingen: 1) Algemiene Fersleare en 2) Stylforskynsels, de lêste dan wer ûnderfordield yn a) byldspraekforskynsels en b) syntaktyske forskynsels. Rinnende oer beide ôfdielingen is it oersjoch forpart yn XXII haedstikken, elk mei in apart thema, yn de titels oanjown. Sa to sjen is dy yndieling net ûntstien út in foaropset théoretysk skema, dêr't alles mei ham en gram yn gearparse wurde moast. De yndieling liket earder in efterneikonstruksje to wêzen, pas opboud doe't kwantum en soarte fan de sammele en to forarbeidzjen stof ienkear bikend wiene. Mei foarmen en forskynsels dy't yn it Frysk fersmateriael net of amper foarkomme, hâldt it boek him sa koart mooglik op of lit dy wêze. By oare, dêr't it yn hjoeddeiske Fryske poëzij fan optilt, stiet de skriuwer folle wiidweidiger stil, foaral troch de wei fan in dracht sitaten. Uteraerd komt dizze wurkwize yn ôfdieling II sterkst nei foaren, mar hast it hiele boek troch kin men as lêzer de frekwinsje fan in foarm of forskynsel suver út it tal sitaten neimjitte. Dat út de romte (of út de krapte) oanheljen fan fersrigels en strofen as it der om to rêdden is in fenomeen konkreet ta to ljochtsjen, jowt dizze fersthéoretyske forhanneling in greate lêsberens. Sa jowt it boek op bleds. 134/135 net minder as 27 sitaten út 10 dichters, allinne om it forskynsel polysyndeton dúdlik to meitsjen.

Dochs kin men, by alle oerfloed fan taljochtsjende foarbylden dy't Wadman jin foarset, de stof dy't er biarbeide hat net oars as biheind neame. Hy hat him ntl. prinsepeal hâlden by de bondele Fryske lyryk fan de lêste fjirtich jier.

[p. 158]

Foar in part komt dy biperking fuort út de omstannichheit dat dizze poetica stuollet op in kwantitatyf lytse litteratuer. Foardiel is dêrby dat de stof makliker oer to sjen is. Dat nei oandachtich en hierfyn ‘útkjimmen’ fan it foarhannen materiael dochs noch sa'n ryk foarmforskaet foar it ljocht komt, pleitet foar springlibbenens en oarspronklikheit fan ús dichtkunst. As Fryske foarbylden tokoart sjitte of ûntbrekke mijt de skriuwer it net en boargje ris by Hollânske dichters. By in neerlandicus hoecht soks gjin nij to dwaen, mar likemin hoecht men der noch in brevet fan ûnformogen efter to sykjen foar de Fryske poëtyske produktiviteit. Dit om de lêbbers foar to wêzen.

Foar in oar part lykwols hat net de steat fan it materiael, mar de skriuwer sels him dy biperking oplein. Hy set syn Pegasus danich yn de knierbân troch it bist allinne weidzje to litten op it fjild fan de lyryk, lyk as soe dêrbûten gjin oefte to finen wêze. Dy oefte is der wol. As men de Fryske dichtkunst sûnt 1915 oereaget, treft men dêr ommers ek de fersdrama's fan in Douwe Kalma en sels stealen fan epyske poëzij, al is dy lêste swak fortsjintwurdige. Ut dy gerzige mieden bliuwt Wadman wei. In oare biperking, dy't it boek as dwerstrochsneed fan litteratuer hwat iensidichs jowt, sit yn it feit dat de gearstalder allinne de tael fan de dichter ûndersiket. Dat leit by in wurk dat Fersleare hjit natuerlik wol yn de reden. Mar as dy leare foar twatredden hannelet oer stylfigueren en syntaktyske saken, stylforskynsels dus dy't net útslutend ta it terrein fan de poëzij bihearre, mar likegoed of faeks noch mear by it proaza foarkomme, - dan kin men it allinne mar spitich achtsje dat dizze fersleare net útdijd is ta in foisleine stilistyk, dy't ek it Frysk litterair proaza ûnder it net flapte. In biperking leit ek yn de inge tiidsbigrinzing. It útlizzen fan dy swetten hie Wadman's materiael sûnder mis mei typyske foarbylden forrykje kinnen. Sa ûntkomme ús nou sprekkende oanhalen út it wurk fan Eeltsje Halbertsma. Net dat de âldere dichters nou folslein en systematysk skoudere wêze soene. As byg. de lyryk fan ús ieu it hwat sitte lit, mei de skriuwer wol ris in gaedlik eksimpel helje út Harmen Sytstra (lyk as by it bisprekken fan it stêfrym op bleds. 55) of út Gysbert Japicx (lyk as by it bihanneljen fan de Sapphyske Ode op bleds. 65), - mar fierders sil men dizze dichters of har konfraters út earder ieuwen komselden tugen sjen.

Ear't der lykwols misforstân komt: dizze stúdzje bistiet net inkeld út sitaten. It nijsgjirrichst part is wol ôfdieling I, de Algemiene Fersleare, dy't likernôch ientredden fan it boek bislacht. De kritikus yn master Wadman kriget hjir tiid en taliz syn sin to sizzen oer thema's as ‘De wurdearring fan de poëzij’ (hdst. I) en ‘De dichter as forskynsel’ (hdst. II). Hjir hat de droech konstatearjende en signalearjende toan fan de dosint plak makke foar it libbene, subjektyf kleure wurd fan de essayist. In kleurigens dy't sa'n boek lêsberder makket en dy't men yn oare stilistiken, swierwichtich en skilich fan earnst as hja binne, meastal misse moat. De skriuwer leit dêr it kontakt mei syn lêzer byg. op dizze wize en jowt meiiens it folgjende potsje ‘defense of poetry’ wei:

‘Dit boekje dus, lêzer, is ûntstien út leafde dy't de bigeliedende ûnfordraechsumens wol wêze wol. As jo my dy ûnfordraechsumens forgunne en dus myn leafde mar heal erkenne, dan moatte

[p. 159]

jo it bileaven net lêze. It soe wêze kinne dat ik allerhande dingen bilangryk foun dy't jo de muoite fan it praet net wurdich achten. Ik koe jo ta tûzen lytse argewaesjes wêze en hwerom jo dêr oan weagje? Gean dan hinne en libje yn frede, - sûnder poëzij of allinne mei dat biwyske fan poëzij dat yn stille ûren de libbene natûr jo goedgunstich skinke wol. Ik sil net úthâlde dat jo sûnder poëzij, of mei allinne de poëzij fan krystbeam, ûndergeande sinne of wiuwend bjirkeboskje net lokkich wêze sille. Faeks binne jo it mei jou Chrysler-1952, jou televisy-skerm of jou folkstún méar as dy gekken en dwazen dy't har sa drok meitsje oer de poëzij.’

Ynteressant is ek it twadde haedstik, hweryn't de dichter, de ‘piloat yn dit fleanavontûr’, op it aljemint komt. It set yn mei dit credo: ‘It moderne gedicht docht in birop op lêzer's iensumheit’. De funksje fan de dichter yn in eardere, ‘primitive’ mienskip, seit de skriuwer, is oars as yn dy fan nou. Hy sjocht yn dy funksje en dus ek yn har objekt, de dichtkunst, in dúdlike evolúsje. Dy evolúsje rint fan it magyske via it rhetorike nei it yndividuéle, of oars sein, fan it wy-momint via it jimme-momint nei it ik-momint. Fuortkommen út de magy, hat de poëzij har ûntjown fan primitiviteit nei moderniteit. Dat soks by him gjin optocht skema is, basearre op in oerflakkich en forjierre foarútgongsleauwe, en dat er him oan sa'n kapstok net forhinget, lit de skriuwer sjen troch oan de ein fan dit essay - hwant dat is it eins - mei in forwizing nei Sjoerd Spanninga en Gerrit Achterberg to bitsjûgjen dat ek yn moderne poëzij de magiër en de rhetor noch wol fuortlibje. Hwant ‘dichter's tael is fuortsette magy’.

It sil hjirmei dúdlik wêze dat Anne Wadman yn syn ‘learboek’ mear jowt as kâld gethéoretisear oer út- en ynwindige bou fan it fers. It is tagelyk in libben tsjûgenis fan in skriuwer, in dichter dy't eigen tiid forstean wol en dy't de litteratuer - de eigen en de oare - bilibbet as in geastesavontûr dêr't er sels mei hûd en hier mandélich oan is. Elk dy't mei Fryslân's poëzij neijer yn de kunde reitsje wol sil oan dit boek in tûke liedsman hawwe. Mar it is mear as in vade mecum. Elk dy't mear siket as eksamenstof, mar eftergroun, funksje en situaesje fan moderne poëzij en poëzijbioefening kennen leare wol, sil net bûten dit opmerklik stik litteratuerstúdzje kinne.

D.A. TAMMINGA