De Tsjerne. Jaargang 13

[p. 24]

D.A. Tamminga:
In doarp mei in dokter

P. Akkerman, In man allinne. Roman oer in doarpsdokter. Drukkerij Laverman N.V., Drachten - 1956.

By redaksionéle ôfspraek sil it foar my opkomme en leverje yn dit tydskrift de obligate skôging oer boppeneamde roman. Lit it de werjefte wêze fan inkelde losse tinzen dy't by immen ûnder it lêzen fan in forhael as ditte opkomme; oantekeningen fan in lézer dy't hwat oangiet forheljend Frysk proaza fan de lêste tiid dy namme oars amper fortsjinnet, lit stean dat er foar proaza-kritikus gean wol.

Kin men nei it yn de kunde kommen mei dit boek by de skriuwer Paulus Akkerman prate fan in fornijing, in forheffing? Ear't dy fraech oan de oarder komt, moat it dúdlik wêze hwat dizze roman ûnderskiedt fan foarich wurk. En dan hat it moai gau klearrichheit dat der by dizze skriuwer in stribjen is njonkelytsen mear fariaesje to bringen yn syn to biskriuwen haedpersoanen en dy har maetskiplike steat. Dy haedpersoan is yn In man allinne in medikus op in Frysk doarp, hwaens libbensgong fan trouwen oant stjerren folge wurdt. Fan datoangeande wykt it forhael dus ôf fan it boere- en arbeidersfolk, de polderjonges en lytse nearingdwaenden dêr't Akkerman's eardere forhalen har meast omhinne ôfspilen. Hjir wurdt ús foarset in arbeidzjend yntellektueel yn in plattelânsmilieu earne yn Fryslân, in dûbelgonger sa to sizzen fan dominy Tinga út W. Cuperus' roman Hoeder en skiep. It doarpsformidden, dat is klear, ken de skriuwer út eigen jierrenlange ûnderfining en observaesje. Mar ken er de dokter yn dat milieu ek? Sjocht er net allinne by him op en om him hinne, mar sjocht er him ek troch? Tekenet er him, net as it winskbyld fan in sympathisearjend en wurdearjend doarpsman, fan in bûtensteander dus, mar as in man dy't yndied ‘allinne’ is? In iensume, net yn it foarste plak troch widnerskip en mésalliance en ek net troch stân en birop, mar troch in ynwêzige yntellektuéle oanliz, dêr't it doarpsfolk frjemd en ûnwennich tsjinoer stiet?

Dizze dokter Teroele ken sûnder mis de iensumheit. Mar syn iensumheit, foaral nei de dea fan syn earste frou en it houlik mei syn twadde, komt mear fuort út húslike, dus uterlike omstannichheden as út in inerlik net-oars-kinnen. De réalist Akkerman hat dizze medisynman fan alle kanten bisjoen troch de bril fan de doarpsman, de bûtensteander. In dokter

[p. 25]

mei in swalkerich, heukerich libben dy't altyd foar elk klear stiet en ek stean moat. In man dy't oars net folle as illinde fynt op it paed dat nei syn pasjinten en troch syn mislearre houliken rint.

Tinkt men allinne om de biskriuwing fan uterlike feiten en libbensomstannichheden fan de hear Teroele, dan is dit boek sûnder wryt of slyt. Anachronismen komme net foar: de bigjinnende jonge dokter skaft it brikje fan syn foargonger ôf en ruilet letter as forfiermiddel syn fyts presiis op tiid foar de auto. Krekt op tiid ek wurdt der yn it doarp troch syn tadwaen in ôfdieling fan it Griene Krús oprjochte. Al binne dit mar hwat skrale middels om it ‘ramt fan de tiid’ oan to jaen, (fan mobilisaesjes en oarloggen hat Teroele's doarp blykber gjin lêst), dochs falle se tige krekt yn it kader.

Is it de skriuwer lykwols ek slagge de psychyske iensumheit fan in yntellektueel yn in ûnbigryplik formidden to byldzjen? Hingje uterlike aktiviteiten en lotgefallen fan dokter Teroele nau gear mei it hybridyske, mei de ‘binnenkant’ fan syn doarpsbistean? Sit der koartom genôch sielkundige fordjipping en eftergroun yn de roman? Pochen kin hjir al min lije. De skriuwer is to min yn de hûd fan dizze medikus krûpt; hy sjocht him to folle út in soarte fan kikkertperspektyf wei om him as ‘helt’ foar jin oprize to litten. Der wurdt om dokter hinne draeid, der wurde rigen foto's fan him nommen, mar de röntgenfoto dêr't it net sûnder kin wachtet de lêzer forgees op. Dokter Teroele is en bliuwt by einsluten in simpele siel, in simpelheit dy't net in psychysk einstadium is, swier woun troch libbensstriid en selssuvering, mar dêr't de bril fan de doarpsman debet oan is.

Dy simpelheit komt ek út yn de tael en de styl dêr't dit boek yn skreaun is. Akkerman brûkt ûnder alle omstannichheden koarte, inkelfaldige folsinnen, net allinne yn de biskriuwende passaezjes, mar ek yn syn dialogen. Dat jowt oan dit forhael in biskate ientoanichheit, in relaes-eftich karakter. Dat tokoart oan nuansearring docht slimst bliken oan de tael, binammen yn de petearen. Wis, In man allinne is yn geef folksfrysk skreaun, dêr net om. Mar it hie syn boek gâns to'n goeden kommen as de skriuwer der mear fan útgien wie dat praet en wurdkar fan in dokter as er kollega's of oare notabele lju to wurden is, nou ienkear in oare sosiale taelkring ûnderstelt as dy fan skipper of boer. Krekt dizze fariearring yn de dialooch hie in prachtmiddel west om yn it forhael as gehiel mear psychologyske tekening to krijen. Mar soks is der hjir net by. Dokter praet krektlyk as de lju fan Mounewier en de

[p. 26]

lju fan Mounewier krekt as dokter; dy sljochtweihinne man.

Sit der humor yn dit boek? Men soe Akkerman ûnrjocht dwaen as men biweare soe dat by de vis comica miste. Ut party wurk fan sines hat wol oars bliken dien. Mar yn In man allinne? Soms is der yn it praet fan guon doarpslu in ironyske byklank to fornimmen. Mar sadré't de haedpersoan, Dokter, foar de lins stiet, dan giet it forhael yn âlde earnst fierder. Dokter is nou ienkear in tragyske figuer mei in swier libben en dat it komyske krekt skerper aksint jaen kin oan it tragyske liket Akkerman alteast hjir net biseft to hawwen. Hie er net hwat mear yn de lear gean kinnen by dy oare doarpsdokter fan Frysk komôf, Tjerk van Taeke, dy't in Antoon Coolen yn syn roman Dorp aan de rivier sa fol humor en tragyk tekene hat?

Hwer't de skriuwer ek foar op hat to passen is it gefaer fan de sentimintaliteit. It sil ek by him wol de kearside wêze fan de forneamde Fryske ynbannichheit, dy't makket dat ien fan de wêzenstrekken fan it libben, it erotyske, yn Akkerman's boek gjin biskriuwing kriget fan wearde. Yn In man allinne liket alle erotyk wol kontrabande to wêzen, kulminearjend yn neutrale en ûnmachtige wurden as ‘oangean’ en ‘oankrûpen’.

Dit tokoart fynt in parallel as der praet is fan dingen dy't it religieuze oangeane. Dizze dokter leaut neffens de skriuwer amper of net oan God. Mar wrakselet er mei dit skynber oanberne atheïsme? Bliuwt it probleem wer net hingjen yn uterlikheden lyk as it al of net nei tsjerke ta gean, as er in grifformearde frou út it folk trout? Lyk as de godstsjinstige bilibbing fan de (frijsinnige) âld dominy de heechste formulearring liket to finen yn it ‘God is leafde’, sa komt de foarstelling dy't de skriuwer jowt fan heterodokse, sagoed as orthodokse kristenen net boppe it peil fan sneinsskoalle of dameswykblêd út.

Is dizze ‘roman fan in doarpsdokter’ dus in fornijing fan de forteller Paulus Akkerman? Forgeliket men In man allinne mei de oare forhalen dy't by de jierren lâns fan him forskynd binne, dan hoecht men alhiel net to kleijen oer efterútgong. Mar fornijing hêldt yn, dat in earder al tapast, mar ôfsliten prosédé forlitten wurdt. Soks is hjir net it gefal. Better kin men sizze dat it de skriuwer slagge is mei deselde itige middels in fariaesje to jaen op âlde thema's fan earder.

De Fryske roman lijt ûnder in euvel: in tofolle oan ‘kopieerlust’ en in tomin oan sielkundige fordjipping. In man allinne is dêr, by alle kwaliteiten as maklik lêsber folksboek, in dúdlik symptoom fan.