De Tsjerne. Jaargang 12

[p. 88]

J.L. de Jong Lsn.:
Gysbert Japicx en syn lieten

Gysbert Japicx is bisibbe oan in artistyk laech: de heit biwûnderje wy yn Boalsert's stedshûs, in nift Margaretha de Heer as skilderesse en dichteresse. De earste helte fan de 17de ieu is ryk oan kultuer; dichtkunst, muzyk, skilderkunst, folksen geastlik liet, architektuer, abstrakte wittenskippen, theologe. It miene folk hat dêr foar it greatste part gjin oandiel yn; wol de elite, it Hof, de eallju, learden, studinten en oansjenlike amtners. It docht jin nij hoefolle skilderstikken yn ien húsboel oanwêzich binne en hoe great de muzykbiblioteken, wylst jimmeroan in tal muzykynstruminten biwizen jowt fan it muzikale libben doetiids. Dat yn Gysbert's neilittenskip gjin muzykynstruminten wiene is my ôffallen; hat hy gjin inkeld muzykark bispile, dan is dêrmei in riedsel oan it oare tal riedsels tafoege; de geest fan syn Rymlerye is identyk oan de kultuer fan syn tiid en de measten fan syn libbensrounte bispilen ien of mear ynstruminten. Hja kamen byelkoar to sjongen en to muzykmeitsjen en de mooglikheit bistiet dat de Boalserter foarsjonger yn de keamer dêr't hja byelkoar kamen in eigen ynstrumint hie of in oar sines bispile; op âlde skilderijen sjocht men yn sa'n keamer alderhande muzykark hingjen of stean. Fierder kin Gysbert Japicx om syn skoandere stim, ek allinne sjonger west hawwe yn it selskip; soks bart ek op de âlde tafrielen.

De Fryske tael stiet mank dizze oerfloed sa goed as alhiel binefter; de inkelde ljochtsprankels binne as it libben yn Noach's arke: in hiele tinne skeakel tusken twa kultuer-stadia. Yn Gysbert's tiid florearre it liet op Nederlânske tekst. Dan komt dêr as in plof de Rymlerye, dy't - hoe't men it teart of keart - foar in diel in lieteboek is; en noch wol op Fryske teksten.

Musikolooch en litterator sjogge elkoar oan. De earste seit: Sjochris, hearen filologen, as jimme hwat mear klearrichheit jown hiene oer fersbou, fersfuotten, enjambeminten, forgelykjen fan de fersrigels fan alle koupletten, útwizingen oer ôfwikingen, oanwizingen fan jambe-trochee-wiksel ensfh., dat wy in kompleet oersjoch hienen fan it metrum en de ritmyk yn Gysbert Japicx' lieten en psalmen, hie soks foar ús it wurk in stik makliker makke by it sykjen fan de meldijen, en wy hiene jimme hwat fortelle kinnen oer de forhâlding fan wurd en toan! Houris, seit de man fan de pinne, wy hawwe ús nea

[p. 89]

mei wurd en toan ynlitten en soene wy nou ynienen ús sa'n stik wurk op de lea helje? Man, jo bigripe neat fan ús swierrichheden mei Gysbert-om's neilittenskip; wy binne jimmer noch oan it boelbiskriuwen!

Oer de forhâlding fan dicht en meldij sille se it wol net iens wurde, sa lang elk it fan syn eigen side bisjocht. It is sa gesteld, in dicht dat in meldij kriget is gjin dicht mear, mar in liet; sadré't de meldij forfalt bliuwt it dicht oer; de meldij is dan ek net wei en to brûken foar in oar dicht of ynstrumintael (sjoch b.g. de Piet Hein Rhapsodie). De foarm fan in dicht kin troch de meldij foroarje; de komponist is frij om fan ritme to wikseljen (lyk as ek mannich dicht ritmysk fariearret).

Byhwannear't in komponist in dicht op muzyk set, moat hy rekken hâlde mei de wurd-ekspressy (swiere en lichte wurdlidden en wurden); hy kin dat dwaen as er trochkomponearret, d.w.s., dat it hiele dicht subjekt fan in komposysje wurdt ynsté fan in selde meldij foar elk kouplet. Yn dit lêste gefal sil in dichter dy't muzikael is en wit, dat op syn dicht in liet makke wurdt, soargje dat yn elk kouplet de swiere wurden of wurdlidden jimmer op deselde tiid falle, en hy sil him ûnthâlde moatte fan enjambeminten; dy hearre net yn in liet.

Gysbert Japicx makke syn lieten op bikende meldijen en koe der dus foar soargje, dat alle koupletten pasten op de meldij. Dat hat er ek grif dien en dêrút priuwe wy syn muzikaliteiten! Net sasear út de kar fan de meldijen (Dr. A. Wadman: De Tsjerne, sept. '56, bls. 307). Hwa't fan in stikmannich lieten en psalmen alle koupletten op it ritme fan de meldijen ûndersiket, sil hjir en dêr in enjambemint tsjinkomme en it krukt inkelde kearen ris tusken in swier wurd(lid) en in lichte meldijnoat of oarsom, mar yn it miene past alles goed byelkoar, ja sa faek en goed, dat men wolris in fraechteken set by in fan Prof. J. Jansen keazen meldij, om't wurd en toan deryn rammelje of minder goed meielkoar opgeane. As foarbyld dêrfan: Gysbert Japicx' Bruyds-lied:

Keer om Lief- ste' ô Ghy held! Word als Ree op 'et veld, De streekjes jowe de swiere meldij-mjitte-aksinten oan. Hat de dichter hjir net in oare meldij of in fariant foar eagen stien?

Yn in tiid, dat - muzyk-théoretysk - de foarm-analyse noch net útfoun is, hwat net sizze wol dat it skeppen fan foarmen binefter bliuwt, merkbite wy, dat Gysbert Japicx melodyske caesuren oantsjut mei koarte wurdforbiningen, skiedingen troch lêstekens en ek troch binnenrym. Yn it duet tusken Tjerne en Yntske fine wy de caesuren melodysk sawol as

[p. 90]

hwat it dicht oangiet en boppedien mei binnenrym yn

't Is om Dy" Dat ick ly" / Naet om my" Het mient hy"

Der binne mear foarbylden oan to heljen yn de 17de ieu fan lietboeken dy't op dizze wize wurd en toan forbine; b.g. Starter's Inleydingh, tot vreughd en gesang (Friesche Lust-hof, 1621, bis. 8): de njoggende rigel fan elke strofe op in melodysk motyf, dat wy letter by J.S. Bach yn in Musette werom fine.

Ey waerom doch dus stom en bedeckt? (1e strofe)
Drinckt het leegh, met een veegh, soo is 't wel (3e strofe).

It is nei oanlieding fan it boppesteande, dat ik it net iens bin mei Prof. J. Jansen's meldijkar fan Reamer's sang Wol-komm' freugde fenne Wrâd. Hy mient, dat de meldij dêrfan yn Fryslân sjongt in 20ste ieu-foarm is, mar it rymskema fan Gysbertom is itselde as dat út Stalpaert Extractum Catholicum fan 1631; dêryn stiet ek de meldij sa't wy dy yn Fryslân sjonge; yn dy meldij hawwe wy op

Hijmmeleag dy't al oersjocht

Dy uwz Dau... we' in Mis... te' ontjocht,

twa muzykrigels, dy't wol op sekwenzen lykje. Dêrlitten, dat ik de Stalpaert-meldij moaijer fyn, wy hawwe hjir, út in karakteristyk yn Gysbert Japicx' wurd- en toanforbining, oanwizing foar syn meldijkar.

It is dúdlik, dat de neamde wurkwize fan Gysbert Japicx ûnder ynfloed fan de rederikers stiet. Men heart dêr meastentiids net folle goeds oer; ús tiid kin him dêr net mear mei fornoegje Dochs sil men yn de rederikers-‘kunsten’ net allinne moade en manierisme sjen moatte. It liet en it dicht wiene op ‘en neisten oan elkoar forboun en fakentiids net to skieden. Men fynt dêr de wille en de boartlikens yn fan de 16de en 17de ieuske homo ludens; in selde muzikale wille en boartlikens as men yn de Rymlerye oantreft, en dêr't men út priuwt, dat Gysbert Japicx diel útmakke hat fan de doedestiidske kultuer. It riedsel hwerom't en foar hwa't de Boalserter master syn wurk skepen hat, kin hast net oars in andert fine as mei help fan 17de ieusk kultuer-wittenskiplik ûndersyk. Dr. A. Wadman's ‘sûnder klankboaijem’ (De Tsjerne, sept. '56, bls. 307) is sûnder mear net oannimlik; it is mooglik, dat G.J. yn stille ûren fan dichterskip de geast fan syn tiid yn de wenstige foarmen getten hat, sûnder in ierdske bân tusken dicht, liet en de kultuer fan syn epoche, as abstrahearjend kunstner. Of hat er syn forhâlding ta freonen en kunden heger skat as oarsom de wurdearring wie dy't hja him tadroegen, lyk as Tsjibbe Gearts, just ek mei syn Fryske lieten by it formidden

[p. 91]

fan Van Riemsdijk b.g.? En is sa de Rymlerye mei in great tal tsjûgenissen oer persoanlike bannen en as spegel fan litterair, muzikael en kultureel libben fan in fan syn wrâld ûnbigrepen en ûnbikend man gearstald? Noch it iene noch it oare wol ús as folslein byld oan. Gysbert Japicx wie gjin ‘stille in den lande’, sjoen it tal minsken dêr't er omgong mei hie; hy wie fan goede ôfkomst en út artistyk laech; it bisiik troch Junius, syn biblioteek, de kundichheit dy't út de Rymlerye sprekt en de oplagen fan dit wurk tsjutte net op in Boalserter klûzenerskip. Der sil in lytse rounte fan biwûnderers west hawwe, en yn dat formidden sille hânskriftlike lieten songen wêze, al of net mei ynstrumintael meiwurkjen: in part fan dy lieten wiene ek noflik to sjongen, foarsafier't wy de meldijen kenne. It sille ek net de earste Fryske lieten west hawwe dy't hja yn de 17de ieu ophellen.

Dat Gysbert Japicx' meldij-oantsjuttingen ‘moade’ west hawwe, en dat Vn it twadde plak oan sjongen tocht is (Dr. A. Wadman, De Tsjerne, sept. '56, bis. 307) stiet to bisjen. Gysbert hat it sels oer sjongen en lêzen yn de Rymlerye. Boppedat, hwerom soe de dichter lieten en psalmen oars yn it twangjok fan de meldijregels ‘dreaun’ hawwe, as er dêr gjin bidoeling mei hie? It neifolgjen fan Brederode, Hooft e.o. is gjin moade, mar needsaek. It tal lieteboeken en lieten sûnder myzyk en de mannichte oerskreaune muzyk tsjûgje fan de djûre (en fakentiids primitive) muzykprinting. Gysbert Japicx woe hawwe hja soene syn lieten sjonge, en dus moast der in meldijnamme boppe. Hy hat ek syn apart sin by de fan him útkeazen lieten; der binne mank syn dichten mear, dy't troch regelmjittige bou bêst in meldij forneare koene.

De problemen by it sykjen om de meldijen dy't Gysbert bidoeld hawwe soe, binne sa yngewikkeld, dat datearringen en meldijfoarmen nei myn bitinken net systematysk in helpwittenskip útmeitsje kinne foar de stúdzje fan Gysbert Japicx' Rymlerye, hwat net ynhâldt dat dêr alhiel gjin stipe by to finen wêze soe.

Foar de muzykpraktyk sil it sykjen fan mefrou A. Komter-Kuipers, en de hearen Sipma, Hovy en Jansen wol fortuten dwaen; der is in forskaet fan meidijen.

By de útfiering fan Gysbert-lieten freget men net nei ‘facsimile'-werjeften; Gysbert Japicx easke dat sels net; oars hie er gjin twa meldijen foar itselde dicht oanjown; it wie ek gjin brûkme doedestiids. De musikus sil by syn kar him liede litte fan syn aestetyske fieling; hy kin in meldij útsykje, dy't ôfwykt fan bisteande muzikologyske aksioma's; sawol hwat

[p. 92]

de meldijfoarm yn ritmysk, melodysk en tonael opsicht oangiet, as wol it skikken fan de wurden ûnder de meidij; sjongtechnysk en muzikael moatte wurd en toan elkoar dekke. Dit liket nilrilistysk, mar men moat net forjitte dat elke meldij sjongendewei foroaret; binammen de meldijen dêr't de muzyk net fan fêstlein is; sadwaende hawwe wy fan gjin inkeld liet in offisiéle lêzing. Utsein by muzykhistoaryske útfieringen, binne foar ús dy Gysbert-lieten de gaedlikste, dy't it tichtste by ús eigen kultuer steane. Ien en oar lykwols sil mei soarch en mei sin foar tradysje barre moatte; it wurk fan de muzikologen hâldt by de kar fan meldijen by Gysbert-sangen greate wearde.

It Hearrenlean, desimber 1956.