De Tsjerne. Jaargang 12

[p. 82]

Kronyk fan it proaza
Anne Wadman:
Skriuwe as skaekspul

Piter Terpstra, Fjouwer minsken yn in stêd. Drukkerij Laverman N.V., Drachten, 1956.

Piter Terpstra, hwaens eardere Fryske romans nou just net fan 't sterkste wiene, hat mei Fjouwer minsken yn in stêd foar in forrassing soarge. As ik myn sin siz: de bêste roman dy't de lêste jierren yn it Frysk it ljocht sjoen hat. Mar ek in roman dy't by in part fan it romanlêzend publyk biskate morele wjerstânnen oproppe sil en oanlieding jaen ta dy yn Fryslân net seldsume fraech: ‘Hwer geane wy hinne op dizze wize?’ Hwant fleurige lektuer is dit boek net, krekt oarsom. Lang net alles, better mei ik sizze: neat fan alles komt op syn poatsjes tolânne. In sombere, mankelike stimming oerhearsket; de toansoarte dêr't it boek yn stiet wurdt wol sa likernôch oanjown troch de earste bledsiden, de biskriuwing fan de rein-zône dy't oer hiele West-Europe hinget. It is in forhael fan mislearre libbens, dy't de swierrichheden en ûngemakken fan it bistean gjin treast binne; in boek sûnder útsjoch, in boek dus dat net fuortdaliks meiwurket oan dat nommele doel dêr't neffens gâns lêzers in boek foar skreaun wurde moat: de minske fan binnen better, fleuriger, blider, lokkiger to meitsjen. Mar sûnt hoenear hat in boek perfoarst de plicht om ús oan it laitsjen to bringen of ús ta better en nommeler minsken to herskeppen? Dat kin yn dizze neare tiid syn nut hawwe, mar foarskrift is it net. Litteratuer hat it rjocht om ús mei de noas op de minder aerdige feiten to triuwen, hat sels it rjocht om ús noch ‘biroerder’ to meitsjen as wy al binne. As it mar op artistyk forantwurde wize bart. Fryske boeken hawwe úis al sa faek traktearre op 'e swiete optimismen en de al of net biwuste skynhillichheden, dêr't dy saneamd ta foredeling bidoelde boeken mar al to gau oanlieding ta jowe, dat it grif gjin kwea kin ris in boek to lêzen, dêr't b.g. it erotysk bistean, lyk as dat nou ienris yn de wurklikheit fan it libben syn gerak kriget, sûnder opsetlikheit en ûnforhoalen útskildere wordt. Wis, it is yn Fryske boeken gjin biswier dàt erotyske dingen op 't aljemint komme. De lêzers meije der sels graech oer, as it mar rou en grou genôch bart om der

[p. 83]

in ôfskrik fan to krijen, as de skriuwer mar mei oprôlle wynbrauwen fornimme lit dat er it strang ôfkart en as er mar utkomme lit dat sok in kwea straft wurdt of alteast straft hearde to wurden. Piter Terpstra seit dizze dingen sûnder sensaesjemakkerij en sûnder grou to wurden. Mar, en dat is gjin minder greate fortsjinste, ek sûnder de preektoan.

Neffens it omslach is Fjouwer minsken yn in stêd in ramtfortelling, in frame story. Dy omskriuwing komt my net alhiel krekt foar, of men moat de stedsympresjes dy't iderkear de haedstikken ynliede en dy't ta doel hawwe de libbens fan de fjouwer haedpersoanen gear to binen en yn in list to setten, as dat ‘frame’ sjen. Mar faeks kin men better prate fan in simultaen-roman, in roman dy't op ûnderskate plans tagelyk spilet, en hwerby't de skriuwer om sa to sizzen simultaenskaekspilet oan in mannich buorden tagelyk. Binnen it ramt fan elk haedstik docht de skriuwer iderkear wer in set op elk boerd en sa skout er syn partijen de kant út dêr't er se hawwe wol. Boppedat wurde dy haedstikken elk foar oar noch wer ynliste yn mear algemiene ympresjes, sfearflarden, losse notysjes dy't yn in pear halen oantsjutte moatte hwat op itselde stuit earne oars yn 'e stêd pleats hat.

Sok in prosédé kriget ûnûntkomber eat mechanysks, eat opsetliks. Men sjocht om sa to sizzen hoe't de skriuwer fan it iene boerd nei it oare draeft en neat oan it tafal oerlit. En hoe knap Terpstra him der hieltyd wer útrêdt, de gefaren dy't dit meibringt ûntkomt er net altyd oan. Der is in hwat forsearre wikselwurking tusken it forhael en syn ramt. De stedsympresjes moatte de libbens fan de greate fjouwer biljochtsje en yn in list sette. En dy fjouwer hawwe tagelyk de taek it greate libben dat om har hinne woelet en docht, troch to ljochtsjen en to forklearjen. It forhael kriget der romte en perspektyf troch, mar wolris op hwat maklike en goedkeape wize. En oan de oare kant: de skriuwer hat dy fjouwer minsken mei hwat to greate opsetlikheit eksimplarysk steld: hy pikt dizze fjouwer der út, mar hie krekt like goed fjouwer oaren nimme kinnen. It komt dúdlik oan it ljocht oan de ein fan it boek dêr't de skriuwer syn fjouwer haedpersoanen noch efkes de revu passearje lit: ‘Der binne minsken as mr. Herman Geertsma, dy't...’ ‘Minsken as Nynke Kaspersma, dy't...’ ‘Minsken as Eelco Rauwerda...’ ‘En minsken as Gerry Beintema, dy't...’ Bot slagge is soks net. It liket as wol de skriuwer foar syn lêzers konklúzjes lûke dy't dy lêzers winliken út harsels fine moatten hiene. Soksoarte passaezjes,

[p. 84]

binammen ek it iderkear herhelle: ‘Tûzenen minsken dogge dit... Tûzenen dogge dat... ensfh. dogge hwat maklik en al to retoarysk oan. Dat jildt ek foar it bigjin, de Europeeske reinprolooch. It is wol suggestyf, dat byld fan Londen yn 'e mist en Marseille yn 'e rein, it is yndied it prosédé fan de simultaenroman, de journalistike reportaezje-roman út de tweintiger jierren, mar it hinget ek hwat yn 'e loft, as mei gauwens bliken docht, noch fan Londen noch fan Marseille is yn it hiele boek fierderop mear sprake. Dêr komt noch by, dat krekt op sokke by útstek ‘litteraire’ plakken Terpstra syn hwat meaqer taelbisit to dúdlik foar it ljocht komt.

Myn biswier tsjin dit boek - mar it is in biswier op in heech niveau - is dan ek tige yn it algemien, dat it prosédé mei in al to greate en to maklike, hast hwat journalistike neidruklikens tapast is, en dat sadwaende it forhael, hoe meinimmend en spannend it is, hwat to folle konstruksje bliuwt, produkt fan glêdde, effisiënte birekkening. It is net soepel genôch, to strak en to mechanysk opset. It forriedt syn eigen draeipunten al to iepenlik.

Dizze opset brocht mei, dat de fjouwer minsken dy't elkoar by it bigjin fan it forhael net kenne, mar tafallich yn deselde trein sitte, yn 'e rin fan it forhael mei elkoar yn 'e kunde komme moatte. It forhael wurket dus dúdlik op in klimaks oan en it is nijsgjirrich to sjen hoe't de skriuwer de toutsjes hieltyd nauwer oanhellet en, ek mei help fan oare dramatyske figueren lykas de Heilsleger kapiteine Feddema, op 'e ûntknoping oanstjûrt. Dit is yndied in greate fortsjinste fan dit boek, dat it sa'n knappe yntrige, sa'n fornimstich gearknotsjen fan motiven sjen lit. Dat is it ek hwat dit boek ûnderskiedt fan safolle oare Fryske romans dy't mar net ta in fornimstige yntrige komme kinne, dy't hingjen bliuwe yn it stadige, wiidweidige biskriuwen fan in libbensgong fan widze oant grêf.

De fjouwer libbensforhalen dy't elkoar by einsluten reitsje yn de dramatyske rjochtssitting oan de ein, binne fan ûngelikense bitsjutting en wearde. De skiednis fan mr. Herman Geertsma is dêrby wer konstruearre as tsjinsteld oan dy fan it famke Gerry Beintema. Net allinne dat de earste it forhael is fan in libbensein en de twadde dat fan in libbensbigjin, mar ek qua karakter binne hja elkoars tsjinpoalen: it oerbiwuste, dat yn mr. Geertsma komt ta de erkenning fan eigen mislearjen, tsjinoer it ûnbiwuste by it famke Gerry, dat sels as it fortize rekket yn 'e ûnbigrepen forwikkelingen fan de

[p. 85]

greate minsken, forwûndere en suver bliuwt. De wize hwerop dizze twa libbens op it lêst elkoar reitsje - de wees Gerry wurdt opnommen yn it gesin Geertsma - is de swakste skeakel yn it boek. De skriuwer hat hjir in knoop lein dy't der letterlik to grou opleit en dy't er psychologysk mar min forantwurdzje kin. Nearne yn it boek komt er b.g. ta in tekening fan dy Gerry yn har Geertsma-milieu, wylst al har foarige milieu's wol oan de oarder komme.

Nammers, mr. Geertsma en Gerry Beintema binne, liket my ta, mar flankfigueren om it eigentlike barren hinne. De kearn fan dit boek is it gearbinen fan de yn mannich opsicht mislearre dominyssoan Eelco Rauwerda en de winkelfaem Nynke Kaspersma. Dy Nynke is gjin faem fan 'e flakte, mar yn har erotyske avontûrlikheit is hja der bytiden ek net al to fier mear ôf. Sydlings moat my efkes fan it hert, dat hja yn har net al to yntelliginte minsklikheit neat hat fan de hwat klassikerige hetaere dy't Jentsje Popma op 'e omslachtekening fan har meitsje wol.

Yn dizze beide figueren, Eelco en Nynke, bisiket de skriuwer - en neffens my is him dat treflik ôfgien - de s.n. ‘moderne jeugd’ psychologysk to binaderjen. De jeugd fan maetskiplike oanpassingsproblemen, fan de dounstinten, de jeugd fan de iere en ûnmaetskiplike erotyske warberens. Hja beide drage it forhael en hjir is Terpstra's skriuwerskip op 'n bêsten, hjir wurdt er net twongen ta journalistike reportaezjes. Hjir is psychologyske fordjipping en skerpsinnichheit. Eelco Rauwerda, mislearre as h.b.s.-er, net geskikt foar de stúdzje, oanienwei yn tsjokwaer mei syn wettyske en fantasijleaze heit, mislearre as kantoarfeint, in kearmannich mislearre as minner en foarornearre om to mislearjen yn 'e muzyk dêr't syn hert oars nei útgiet. En dêrtsjinoer Nynke Kaspersma yn har trou oan in ‘forkearde’ feint. Martin, dy't hja troch in falske eed fan de ûndergong bisiket to rêdden. Sels wurdt hja net fan Eelco rêdden, om't de ùntrou him makliker ôfgiet as de trou en hy, by alle goede foarnimmens, gjin kâns sjocht der hwat fan to meitsjen. Sûnder wjerstân lit er him weromglide yn syn âlde formidden.

It is in forhael dat jin iderkear wer tinke lit oan Vestdijk syn roman De koperen tuin. Beide romans hawwe Ljouwert ta eftergroun, né ta méar as eftergroun: ta katalysator, ta boarne fan ynspiraesje. Yn beide spilet de muzyk mei, al is it by Vestdijk mei ûneindich mear kennis fan saken. En ek de leafdesforhâlding tusken Nynke en Eelco bringt jin mear as ienris dy tusken Rixt Cuperus en Nol Rieske yn 't sin. Terpstra

[p. 86]

syn boek hat mear faesje, mear oerflaktespanning tsjinoer de gauris hwat stadige, muoisum him ûntjaende djiptespanning fan Vestdijk. It is yn wêzen moderner, ynsafier't it qua libbenssfear èn qua skriuwstyl mear oanshút by ús eigen tiid.

Dy skriuwstyl fan Terpstra foldocht my oars lang net oeral. It boek is yn dat stik faek de goedkeape en flodderige kant neist. Ik kin der neat oan dwaen, ik mei net oer dat hoarterige styltsje dat wolris ‘staccato’ neamd wurdt, mar dat foar myn fielen in soad hat fan Ot en Sien, lykas op bis. 105: ‘Hy smookt in sigeret. / De kelner bringt de kofje. / Hy bitellet fuort.’ - Trochinoar 4 wurden de sin en elke sin in nije alinea. En noch slimmer op bis. 128: ‘Hy wie by Reimer Feenstra. / Hy sjocht har. / Hja komt hwat oerein en groetet. / Hy wifket efkes. / Dan rint er nei har ta.’ Dy staccato-styl wie hwat nijs yn de jierren '20 en '30, doe't ekspressionisme en nije saeklikheit út wiene op it ôfsnijen fan alle oerstallichheit, in stylfornijing, dy't b.g. Bordewijk yn syn earste romans sa treflik tapast hat. Sa'n soarte fan styl moat lykwols funksioneel wêze, moat in spanningoproppende faktor wêze yn it forhael, en dat is by Terpstra lang net altyd it gefal. Mar al to faek forwurdt it yn retoryk en al to maklik suggerearjen fan dynamyk. In sintsje as: ‘Hja rint tsjin de klean, dy't oan de kapstok hingje, oan’ is in binaud stael fan skoaljongesopstel-styl (bls. 87). Slop gejeuzel is op bis. 93: ‘As it healwei twaën is binne de measte minsken, dy't earst net sliepe koene, dochs wol yn 'e sliep fallen. It is ek in bytsje kâlder wurden.’ Terpstra syn Frysk is wolris hwat meager en rûch. Der wurdt oanienwei praet fan ‘plaetsje’ yn pleats fan printsje; de lju sjogge mar troch it ‘raem’ yn pleats fan troch it glês of it finster; hja ‘skrikke’ en wurde sels by ôfwikseling net ienris kjel. Immen ‘mei Petrus de Jong graech’ yn pleats fan him graech lije to meijen. In bern wurdt ‘ôfseame’ ynsté fan omseame, ensfh. Ik hoopje dat Terpstra - mar it is in oanwinnende skoalmaster dy't it seit - tonei hwat soarchsumer op syn tael wurde wol.

Mar ôfsjoen fan dy dingen: Terpstra hat in tige akseptabele roman skreaun, in knap biwiis fan ‘it kin ek oars.’ Fiif sokke romans yn t jier, en Fryslân is rêdden, soe ik sizze wolle - as it net al to dryst wie om it libben fan in folk ôfhingje to litten fan sokssahwat ûnstofliks en ‘kultureels’ as in mannich romans...