De Tsjerne. Jaargang 12

[p. 57]

E.B. Folkertsma:
Op wei hwerhinne?

J. Smit: Federalistyske Eachweiding. Skreaun op forsyk fan de Fryske Foriening foar in Federael Europa. Drukkerij Laverman N.V., Drachten, 1956.

Hwer is it plak en hwat de wei fan de federalistyske biweging yn de hjoeddeistige wrâldûntwikkeling? Dy bilangrike fraech kriget yn dizze brosjuere it antwurd fan de skriuwer, sij it ek gauris yn oansluting op it bitinken fan foaroansteande kultuerfilosofyske en sosiologyske tinkers. En dat antwurd falt posityf en optimistysk út. Hwant Smit sjocht it moderne tinken en wollen oangeande maetskippij, kultuer en steat yn in wei en in kader, dêr't it federalistysk stribjen krekt yn past: yn in oergong ommers fan it mechanistyske nei it organyske, fan it fysyske nei it psychyske, fan de machtsteat nei de tsjinststeat, om in pear fan syn tsjinstellende typearringen to brûken.

It komt nou oan op de fraech, of't it him slagge is, dat passend forbân oannimlik to meitsjen. It antwurd dêrop kin allinnich ja wêze foar hwa't fan deselde aksioma's en foarûnderstellingen útgiet as de skriuwer sels. Dy forklearret, dat it him to rêdden west hat om in ‘bihoarlike’ mienskiplike grounslach, dat er dêrom net yngien is op fragen en forskillen fan libbensskôging en dat er ‘in pear nuodlike kwestjes lykas dy fan it gesach, de souvereiniteit en sa net oansnien hat, om't er bang wie, dan al to folle fordieldheit op to roppen’. Sûnder mis in minlike biheining; mar likemin as hwa ek dat yn de macht hat, is Smit ûntkommen oan it ynheljen en to pas bringen fan libbensskôglike wurdearringen. Op in pear punten fan it allergreatste bilang mei dat neijer oanwiisd wurde.

De skriuwer giet yn syn hiele redegong út fan de minsklike persoanlikheit. Dy is foar him grounslach en útgong fan it federale idé, krektlyk as fan de takomstige mienskipsoarder yn wurding. Dêrmei allinnich al stiet er, mei it wêze sûnder euvelmoed, midden yn de striid fan de idéen, idéen op 'en djipsten fan libbensskñging. En dat makket hy der foaral net better op, as er koartwei stelt: It wêzen fan de persoanlikheit is frijheit. Ja, dan wurdt it wol hege tiid foar de meidieling, dat ‘in pear nuodlike kwestjes lykas dy fan it gesach, de souvereiniteit en sa’ mar net oansnien wurde sille. Yn it

[p. 58]

wolnimmen, mar hwat bliuwt der sa oer foar de bihanneling fan it frijheitsidé? Ien fan beiden: men makket dat idé sa algemien, dat it net mear kwalifisearre is noch sels kwalifisearret en dat men der alle kanten mei út kin - of men jowt it ûngemurken en as fanselssprekkend idéologyske eigenskippen en wurdearringen mei, dy't men dan yn goed bitrouwen foar algemien jildend oanmerkt. En hwa't de brosjuere op dit punt goed neigiet, fynt sawol it iene as it oare; allinne net tagelyk.

In twade foarbyld: de ienfâldige, skerpe, ûnbitinge tsjinstelling, dêr't Smit de machtsteat en de tsjinststeat yn set. En dat bart mar mir nichts dir nichts, sûnder de minste taljochting en oannimlikmakking, krekt as giet it by de forhâlding tusken dy beide steaten net om in probleem, dat direkt idéologysk biskaet is: it probleem fan it wêzen fan de steat en syn macht. Hwant macht hat de steat; hy hat se troch syn massa (getal en gewicht), syn organisaesje, syn souvereiniteit, syn funksje. En dat net allinne, mar hy moat se ek hawwe. Hoe sil er oars, om allinne mar op syn funksje to kommen, dy waernimme; hoe sil er sûnder macht bygelyks soargje foar oarder, feilichheit en rjochtsbidieling? Men is dan ek net klear, mei ien fan de foarmen en aerden fan steat to kwalifisearjen as machtsteat en der oare - rjochtsteat, kultuersteat, tsjinststeat - sûnder mear yn tsjinstelling foaroer to setten. De term machtsteat ommers allinnich al wiist en seit prinsipiëel, en net minder de ôfset fan it bigryp fan oare opfettingen fan steat - of leaver oarsom. Smit lykwols giet net fierder as de tsjininoarstelling fan macht- en tsjinststeat, sûnder op de problematyk dêryn en dêrefter yn to gean. Krektlyk as mei de bigripen persoanlikheit en frijheit mient er dêr frij fan to kinnen, wylst er mei dat al dochs net útsprutsen útgiet fan prinsipiële foarûnderstellingen, dy't er dan ek by lju fan oare rjochtingen foar jildich oannimt. En dat krekt is it ûnbifredigjende fan syn bihanneling, hwertroch't er net genôch oertsjûget.

Eigenaerdigernôch lykwols wykt er ienris fan dy wize fan bihanneling ôf. Dat is, hwannear't er - yn de oantekeningen - op de kwestje fan it Frysk nasionalisme komt, dêr problematysk op yngiet, en Fryslân prinsipiëel syn plak: gjin natio, mar regio, wiist. Ik mei it lije, mar hwerom einliken de eare fan dizze útsundering? Hwerom ek yn dizzen net de ‘bihoarlike mienskiplike grounslach’? It wol my net klear wurde. Past in frijhwat tsjinstellende ûnderskieding fan regio en natio wol yn in plak-en-wei-oanwizing fan de federalistyske biweging? En it karbrief fan de F.F.E. èn dat fan de Federalistyske

[p. 59]

Foriening fan Europeeske Minderheden en Regionen stelle de forhâlding oars. It liket my dan ek net nedich ta, op dit plak en yn dit forbân it bitinken fan de skriuwer kritysk to bisprekken; bleat it signalemint is hjir genôch.

Hwatfoar faktoaren driuwe West-Europe de kant út fan federale opbou? Dy't Smit oanwiist en bisprekt, binne sahwat allinnich ideële. De greate driuw fan en foar de federalistyske biweging sjocht er foaral yn it tinken en wollen fan de minske fan ús tiid, en dêr biheint er him yn haedsaek ta. Alhoewol, dat docht er net eksklusyf; hy hat ek each foar oare, reële faktoaren en komt der op of neamt se yn it foarbygean: it ekonomysk aspekt bygelyks, de massifikaesje, it hjoeddeiske materialisme.

Dochs komt men net foar de fraech wei, of't sa de tekening fan de wei en de takomst fan us wrâlddiel yn federalistyske oertsjûging, geast en foarm net to optimistysk utfallen is. Der noch fan ôfsjoen, dat der yn de herten en hollen fan it tsjintwurdige minsklik slachte tagelyk ek hiele oare idéen wurkje as dy't de skriuwer fan dizze brosjuere yn 'e pleit bringt: spylje de reële faktoaren net folle sterker mei as de lêzer bigripe moat? Hwat wy yn de praktyk oant nou ta fan de earste ynset fan federale oparbeiding tusken Europeeske steaten sjogge, wiist al net sa bjuster. It is ommers yn de earste pleats op it militaire mêd, dat dy steaten elkoar witte to finen, en dêrnei - mar dat hinget der al binaude swier yn - op it ekonomyske; wylst ideëel-kulturele bilangen en forletten noch mar amper meidogge. En hwa binne de spilers? De machtsienheden: de steaten. Regionen, minderheden, de folken, hja dy't har fan need mear biroppe moatte op ideële as op materiële motiven, wurde noch altyd bûten it spul keard.

Sil dat oars wurde? Yn har iensidige oriëntearring op ideële faktoaren jowt de brosjuere dêrop gjin antwurd. Foar it neist ûnbidoeld suggerearret hja mar ien takomstige mooglikheit. Mar hwa't him reëlisearret, hoe djip de ekonomy yn it libben grypt, hoe'n geweldich proses fan militaire en steatkundige machtsfoarming der geande is, hoe faei de folken binne om to forfallen ta in materialistyske massa en hoe'n striid it forskaet hat, yn in groeijende ienheit of tominsten ienfoarmichheit sté en stân to hâlden, dy moat rekken hâlde mei mear as ien mooglikheit. It federale Europe kin wurde hwat de federalisten, foaral dy fan de lytse lânnen en groepen, der fan hoopje: in foriening yn evenwicht fan ienheit en forskaet, rjocht en macht, frijheit en gesach. Mar minstens likefolle kâns

[p. 60]

is der op ûntwikkeling fan en ta in sterk sintralisearre, in supermachtsteat, of ien, dêr't ûnder de skyn en foarm fan lykbirjochting, frijheit en rjocht foar it forskaet ien of twa machtige folken (steaten) de hegemonije yn hawwe. En is ek it gefaer útsletten, dat it oangean sil op in gearstal, dat mear ta stân kommen troch needsaek en macht as troch oertsjúging, yn bare wankel evenwicht forkeart en fan tsjinstridige bilangen sawol as fan ynwindige fordieldheit anarchyske swak is?

Hwant wy moatte net stean bliuwe by de ûnderskieding fan reële (materiële) en ideële krêften. Ek efter en yn ekonomyske, machtspolitike en militaire ûntwikkelingen driuwe idéen. Reäliteit en idé moetsje elkoar oeral, en dat wol tige djip, sterk en gefaerlik op in punt, ek troch Smit even neamd: de wil ta macht, it machtsassetisme. Hwat ommers is reëler as macht, mar hwat, yn assetyske wil, tagelyk ek ideäler? En hwat kin sa'n macht foarmje as de wil dêrta? Dat lykwols is krekt it greate gefaer fan ús tiid en foar de takomst: de machtsminske. Hwant dy wol de macht net allinne brûke, mar har ek biskiede; de macht net allinne bisitte, mar har, syn amme en elemint, ek wêze.

En yn it sicht fan dy minske is de federalistyske biweging hjoed-de-dei allinne to sjen. Op him moedich it each, kin men har wei en kâns allinnich wize. Hy is har gefaerlike fijân. Dêrom giet it by it federalisme op 'en djipsten om in kar: de kar tusken in rjocht, dat him ek nei machtsstrekking seedlik biskiede litte wol, en in rjocht, bisteande by de graesje fan in har autonoom achtsjende en meitsjende macht. Yn de pleit binne de grounslaggen fan mienskip, steat en kultuer. Bliuwe dy sa't se by oerheden, folken, yntellekt en massa hjoed de dei jilde, dan sil in nij, federalisearre Europe oars net wêze as formannichfâldiging fan it âlde en de machtsminske earst rjocht syn gerak en gerjochtichheit jaen. Gjin macht noch selsminsklik rjocht, hoe goed dat ek wêze kin, is by einsluten yn steat, syn heechmoed to brekken en syn komst to kearen. Dat moat de Godlike wet dwaen, troch har eigen ynwêzich oardiel en troch de hearrichheit fan minsken der oan. Sûnder dy wet komme, mei alle ideëel en ideälistysk stribjen sels, mienskip sawol as minske op in oar plak út as hja bidoele.