De Tsjerne. Jaargang 11

[p. 326]

Klaes Dykstra:
En Fryslan is de breid

Tinzen by Kalma's Shakespeare, diel I, útjefte fan de Fryske Shakespeare-Stifting, by Laverman N.V., Drachten, 1956.

It lytse Fryslân is ta de folsleine Shakespeare gien. It forskinen fan it foarste diel is op himsels al in barren yn Fryslân, dat men suver net wit mei hokker eagen men dit boek earst en meast bisjen sil. It driigde al lang út to kommen, mar nou stiet men dochs noch efkes yn bistân. Dit wurk sitte ommers alderhande kanten oan: it rekket fansels de oersetter, it rekket ek Fryslân, syn tael en kultuer, op ûnderskate wizen, it hat boppedat to meitsjen mei Ingelên, en dan mei Shakespeare yn it bisûnder, towyl dat yntemasionale kontakt it wer forskout nei in, lit ús sizze, Europeesk plan. Dit boek fiert jin tagelyk om fierrens en nei hûs, it twingt jin ek tagelyk nei juster en nei moarn, en triuwt jin ek tagelyk mei de noas op it hjoed.

Mei men hjoed-de-dei prate fan in Europeeske litteratuer? Yn alle gefallen foarmje de Europeeske litteratueren in biskate ienheit, mei't hja, elk mei eigene boarnen, allegearre dy fan Israël en de klassike êldheit mien hawwe. Ek oars binne hja sa mei inoar forweve, dat net ien fan harren mear los to sjen is fan de oaren. Der hat altiten wikselwurking west, dêr't de oersettingen de kristallisaesjes fan binne. Net ien fan har soe bigjinne kinne op himsels to bistean, sûnderdat de skimmel der ynkomme soe. Troch elk lân moat op 'e tiid ris in frisse wyn streame, sil it syn litteratuer jong en skeppend hâlde. It moat ris frjemd-biynfloede wurde, en it sil mei nij ridskip wer ta de eigen boarnen keare. Elke litteratuer hat sa syn delgongen en snuorjes fan bloei. Elk bliuwt foroarjend him-sels, elk hêldt syn nasionale tradysje, mar hwat langer hwat mear hawwe hja de biynfloeding troch de oaren mien, en eigenje hja har in mienskiplike litteraire opfetting oan; hwat langer hwat klearder tekenet him de litteraire Europeeske ienheit ôf mei bihêld fan forskaet yn tael en tradysje.

Tsjin dizze eftergroun mei men Kalma's Shakespeare-oersetting projektearje as in foar Fryske bigripen yndied ûnbidige bydrage. Hja skuort wide sichten iepen, mear as hokfoar oare Fryske oersetting (titsein op in oar plan de Bibel en it Psalmen Gesangeboek allinne). En der is oars hwat oerset yn Frys-

[p. 327]

lân! Mar de Friezen binne al sunt ieuwen twa-talich, hawwe in biheind eigen taelgebiet, libje yn it skaed fan in mei namsto mear ierdske middels seine Hollânske rykstael, omstannichheden, dy't it forskinen fan wierlik great en folslein oersetwurk (as der al in Hollânske oersetting wie) ont op in hichte oerboadich makken, liket it, en oars wol ta in finênsiéle ûnmooglikheit. Wol wie der talint genôch en is út alle mooglike spraken wol rispe, mar yn haedsaek doch o sa fragmintarysk, hoe wiis men der yn de situaesje ek altyd mei wêze moat. Der siet meast net folle systeem yn. In hap hjir, in snap dêr, dat dizze Shakespeare-oersetting foarmet kwantitatyf tsjin de Fryske oerset-loft in massyf, net wanlyk oan hoe't Shakespeare dat sels kwalitatyf tsjin de Europeeske loft docht.

Shakespeare wie oars al gjin ûnbikende yn Fryslân. De earste oersettingen ea út it Ingelsk yn Fryslân forskynd, wiene ek al neffens him, en wol twa fan syn stikken fan de hân fan Ds Rinse Posthumus yn 1829. Foar dy tiid wiswier in swiere opjefte, as men bitinkt dat de Fryske oerset-technyk doe noch yn de ruften lei, en de Fryske tael syn ûntjowing nei algemien brûkber litterair ynstrumint noch amper bigoun wie. Hwat der fierder út it Ingelsk ek oerset waerd, Shakespeare dûkt der de hieltiid wer út op: Colmjon weage him der oan, Holtrop, S.D. de Jong (en Dam Jaarsma, om folslein to wêzen), en ûnderwilens ek al sûnt 1916 Kalma, dy't sûnder syn herskeppingen neffens Shakespeare ek oars al by de produktyfste oersetters út it Ingelsk heard hawwe soe.

Sa binne wy dan oanlênne by Kalma as oersetter. Der soe op himsels al in soad oer to sizzen wêze, omt hy ek sa'n soad fortalingen op syn namme stean hat. As wy ús biheine ta dy út it Ingelske taelgebiet, en dan binammen ta de eardere Shakespeare-stikken: Macbeth (1932) en Midsimmernacht-dream (1949), komme wy al, dêr't wy wêze moatte. Mei inkelde gefallen út it lêste stik mei ik nammentlik yllustrearje hwat my by al Kalma syn oersettingen ont nou ta in earnstich biswier taliket: by my is it bygelyks tipysk Kalma as Shakespeare's ‘eyes’ yn oersetting ‘loaits’ of ‘skyn’ of ‘sjen’ wurdt, en dat bygelyks ‘wings’ by him ‘fleanen’ wurdt. Dat komt faeks it bêste ût, as men Holtrops oersettingen derby hellet: Holtrop sines mei men konkreet neame (jin fuort oansprekkend), mar soms to min dichterlik; Kalma sines faken to min konkreet (to sweevjend), mar wol dichterlik. Hwant it is buten kiif, dat Kalma dichter is, in by ûtstek persoanlikenien, mei in eigen styl en wurdkar, ja safolle dichter, dat er as oersetter faek to min himsels-ôf wurdt, der tofolle it stimpel fan syn

[p. 328]

eigenheit op set. Mei opsetsin haw ik sanyskes sein ‘ont nou ta’, hwant Kalma hat my letter yn 1950 ris skreaun: ‘.... as ik myn eigen libben oersjoch, kin ik foargoed fornimme, dat de skóging op it konkrete fjild wint’, en yn it Diel I dat nou foar ús leit, skriuwt er yn de Forantwurding: ‘En in dichterlike oersetting is faek, by al har dichterlikens, dochs gjin goede oersetting; binammen by moderne dichters is de toan faek sa persoanlik en ûn-Shakespeare-aensk, dat it dichterskip hjir earder neidiel as foardiel wurdt. In tige tsjinjend en foechsum, technysk kundich mar yn wêzen biskieden dichterskip, sil hjir faeks it measte birikke’. Dizze oanhellingen meije oanjaen, dat Kalma him fan de foar him wichtichste oersetswierrichheden wol tige rekkenskip jown hat, en men kin oars net as binijd wêze nei hoe't dit bisef yn dizze nije oersetting wurksum west hat.

Dit Diel I, goed forantwurde, en mei in ynlieding dy't yn sa'n 14 siden in tige knap en folslein byld fan Shakespeare's tiid en wurk ophinget, bifettet trije iere komeedzjes, stikken dus dêr't de sosiale eftergroun folie wichtiger by is as by de trageedzjes: de ‘persoanen’ hâlde en drage har yn it ramt fan in biskate tiid. Brike situaesjes - meast gefallen fan misbigrepen identiteit - sa as bygelyks yn In Komeedzje lol lorsinnen (A comedy ol errors) en fierders fornimstige boarterijen-mei-wurden, sa as bygelyks yn Leaide's lêst net leanne (Love's labour's lost) binne yn haedsaek de boarnen fan de koart - swyl. Binammen dat léste, dat boartsjen mei wurden, ferget in soad fan de rêdsumens by de oersetter. Hoe is it hiele karwei Kalma dizze reis ôfgien?

It is my bikend, dat Kalma oer rigels yn syn Midsimmernacht-dream (1949) sels nea net rjocht tofreden west hat, of slimmer se nei publikaesje efterôf forsmiet. Men freget jin ôf, oft dat mei oare stikken - en dan binammen dizze trije - ek it gefal west hawwe soe. Der steane altomets likefolle sterke en soms wol treflike rigels foaroer, mar hwat nou to sizzen fan:

dy't, as lolmakke, leaut, syn wurk biskaet
As goed en tsjoed fûl stride, kampers lyk.

(A man of complements, whom right and wrong

Have chose as umpire of their mutiny.)

Biron is lyk in nyd'ge iroast, dy't let
Jit woedet tsjin hwat tear de Maitiid siert.

(Biron is like an envious sneaping frost,

That bites the first-born infants of the spring.)

[p. 329]

 

As neat dy hege iaem jins hôf ûntseit.

 

(Or vainly comes the admired princess hither.),

samar foar de fûst wei keazen fordizingen út Leaide's lêst net leanne, dy't mei slimme stoplapen, sa as ‘earet dat great nocht’ de dingen wol hwat in oare sfear ynstjûre moatte. Nou binne sokke forflakkingen, sokke soms flechtich-oandwaende glêdde oplossingen yn rym-need, fuort net fatael; men gliidt der al lêzende daliks net alle kearen op út of neat-wizer-wurdend oerhinne, mar de fraech komt fansels by jin boppe, hoe't dat ûtlotsje sil, as men de tekst by in opfiering biharkje moat. Hwant dat is fansels it doel fan de tekst: dy is der net om lézen, mar om spile to wurden!

Nou leau ik net, dat men dêr by foarrie al to swier oer tille moat. De proaza- en rymleaze einen litte wol goede en bytiden bêste rigels sjen, en hwat de rymjende einen oangiet is dit by eintsjebislût gjin ein-oardiel dat ik jow (it giet mar om trije stikken), en de opfieringen sille der miskien earst in suverder ûtslûtsel oer jaen moatte.

Kalma hat syn oersetting sjoen as in plicht en in foarrjocht. Dat lit Fryslân dit boek as in foarrjocht oannimme, as in jefte dy't yn de situaesje fan it stuit oars net wêze kin as in oersetmonumint fan de earste oarder, as in taelmonumint mei-ien, en it in plicht achtsje der it measte fan to meitsjen: jitris, dizze stikken binne der om spile to wurden:

Eglamour

De sinne oergloedet al de westerloit,
En 't is hast krekt de tiid, dat Silvia
Hjir by Broer Patricks sel my moetsje soe.
Hja komt wol; leavers komme goed op tild,
As hja dy net toloaren komme alfeast;
Sa moannet har de herte’ driuw ta hast.
Dêr komt hja, sjoch; in goede jountiid, trouwe!

Silvia

Amen, amen; nou gau, goede Eglamour,
Ta d'etterpoarte út tan it kleasterhôf;
Ik eangje, strûnders gean myn gongen nei.

Eglamour

Nin noed; mei trije milen ha wy 't wâld;
En dêr wankt ús in oare, trijer wrâld.

Sa is it lytse Fryslân ta de folsleine Shakespeare gien, of leaver, lit ús sizze: Shakespeare, yn Frysk habyt, minsklik, in mongenheit fan trêften en brekken, is ta Fryslân kommen - en Fryslân is de breid!