De Tsjerne. Jaargang 10

[p. 329]

Jhr J.W.J. Witsen Elias:
Thomas Mann, de boarger en de kunstner.

Yn Thomas Mann earje wy net yn it foarste plak de Dútsker. Wie dat oars, dan soe men dêrmei de man tonei komme hwaens ‘lêste wurden’, as men de machtige rede dy't er Maeije '55 ta gelegenheit fan de Schiller-bitinking hâlden hat sa neame wol, in kleare en birette ôfstegering ynhiene fan binypt nasionalisme. Thomas Mann hat dy rede ek yn Nederlân, yn Den Haech en Amsterdam, útsprutsen; hy moast hjir om syn sounens hurd wei en nei syn wenplak Zürich werom, dêr't doktershannen gjin baet mear bringe koene en er hommels forstoarn is. Sa hat er syn lêste triomf, en grif net syn lytste, yn Nederlân bilibbe. Binammen yn Amsterdam is er bijûchheid mei in útskroevenheit, dy't langer hast allinne foar de baesmannen fan sport en de brekkers fan rekords, dy't Mann sa gram wêze koe, weilein liket to wêzen. Dat moat foar dizze hwat bisiden steande aristokratyske ienling in bysûnder bilibjen west hawwe.

It stiet fansels noch tige to bisjen oft it de skare dy't yn Amsterdam mei ovaesjes dêr't gjin ein oan kaem Thomas Mann huidige, klear foar eagen stie hwa't hja tajubelen en diepe. Ien ding hat foar harren lykwols muorrefêst stien: hjir hie men in Dútsker foar jin dy't oan 'e ‘goede kant’ stien hie, dy't fan bigjin ôf oan Hitler's biwâld forsmiten en bistriden hie, dy't ûnder de oarloch út Amearika wei yn skrift en foar radio syn eardere lânslju oanienwei oantreastge hie ta forset tsjin it minske-tognjidzjend regym fan de nazi's. Hwat hy as litterator, as essayist foar de wrâld bitsjut hat, sil mannichien dêr net ealge hawwe, al wie it wis, hjir hie men mei in ‘great skriuwer’ to dwaen.

Yn Mann earet men dus net yn it foarste plak de Dútsker. Dat bitsjut wer net, dat Mann himsels gjin Dútsker field hawwe soe, al hat er yn 'e oarloch de Amerikaenske nasionaliteit oannommen. Fûl hat er protestearre, doe't it dwylsinnige Hitlerbiwâld him fan it Dútske steatsboargerskip forfallen forklearre. Hy hat de hear Schicklgruber en syn trawanten (de Manns neamden Hitler altyd by syn oarspronklike namme) ienfâldich it rjocht ûntstriden om soks to dwaen. It universele humanisme dat Mann forkundige forsmiet utersté net de bannen oan folk en berte-

[p. 330]

groun, mar it forsmiet wol de nasionale tins as idé fan bigrinzge romte fan geastlike, ekonomyske, politike autarky.

Yn Thomas Mann hawwe ‘boarger’ en ‘kunstner’ oanienwei meiinoar yn 'e striid lein. Byhwannear't der in foarbyld nedich is om to biwizen dat rasseminging ûnder biskate bitingsten tige gunstige resultaten tofoaren bringe kin, dan is immen as Mann dat. Syn heit wie great keapman en senator yn de frije hannelsstêd Lübeck, syn mem in Braziliaenske mei fan beiden Dútsk en Kréoalsk bloed. Yn it hwatte stive, mar tige selsbiwuste Lübeck, út it bigjin fan de sawntiger jierren hat dy mem har nea alhiel thús field en doe't nei it forstjerren fan har man de nôthannel dy't er dreau op buorden moast, forhuze hja mei har bern nei it fleuriger, súdliker München.

Fan de achteneare senator hat Mann syn oanstriid ta de boargerlike feilichheit skipe, fan syn mem it temperamint en foaral it talint meikrige fan de kunstner. Dat dy boargerlike feilichheit foarornearre wie ûnder to gean, hat Mann ridlik gau bisef fan hawn. Nammers syn Lübecker tiid, doe't er it ôftakjen fan heite hannelshûs meimakke, - hy wie trettjin jier by dy syn dea yn 1880 - moat him dat bisef wol yndruid hawwe. Yn syn earste roman, Die Buddenbrooks, dy't him op slach forneamd makke, hat er it yn it neigean reitsjen fan in wolsteld boargerdom, dêr't de jongerein al gjin bigryp, lit stean wurdearring foar hie, biskreaun.

Underwilens hie Thomas Mann mei syn broer Heinrich nei Itaelje west, en nettsjinsteande syn biswieren tsjin gâns dingen yn dat lân: ‘die ganze Bellezza macht mich nervös’, is de ynfloed dêrfan dochs net alhiel by him lâns gien. Hy is der losser, gefoeliger fan wurden en neitiid hat er him mei mear oerjefte yn it libben fan de Münchener ‘bohème’ stoart. Mar syn twaspjaltigens gyng net oer. Faeks hat er der nea gjin klearder tsjûgenis fan ôflein as yn syn yn 1903 forskynde novelle Tonio Kröger, in wurkje dat ús persoanlik bysûndere nei leit. Der stiket frijhwat fan Mann yn Tonio Kröger, it is binei in autobiografy, safolle sit der fan him yn bimongen. De skriuwer hat himsels forpart oer de haedpersoan en dy syn freondinne Lisaweta Iwanowna, de folslein ûnboargerlike kunstneresse. Mar by einsluten docht Tonio war troch de wei fan in synthese syn boargerlik kunstnerskip to rjochtfeardigjen. Op in reis oer Lübeck nei Denemarken skriuwt Tonio Lisaweta (dy't him foar

[p. 331]

syn ôfreis in boarger, al wie it dan in boarger op dwylwegen, neamd hat) in brief, dêr't er syn reisûnderfinings yn fornijt op de aristokratyske, sêft ironisearjende wize, dy't Mann sa hiem is. Hy seit dêr ûnder oaren: ‘Die Bürger sind dumm; ihr Anbeter der Schönheit aber, die ihr mich phlegmatisch und ohne Sehnsucht heiszt, solltet bedenken, dasz keine Sehnsucht ihm süszer und empfindeswerter erscheint als die nach den Wonnen der Gewönlichkeit.
Ich bewundere die Stolzen und Kalten, die auf den Pfaden der groszen, der dämonischen Schönheit abenteuern und den “Menschen” verachten, aber ich beneide sie nicht. Denn wenn etwas imstande ist, aus einem Literaten einen Dichter zu machen, so ist es diese meine Bürgerliebe zum Menschlichen, Lebendigen und Gewöhnlichen. Alle Wärme, alle Güte, aller Humor kommt aus uhr, und fast will mir scheinen, als sei sie jene Liebe selbst, von der geschrieben steht, dasz einer mit Menschen- und Engelzungen reden könnte und ohne sie doch nur ein tönendes Erz und eine klingende Schelle sei.’

En nei't er Lisaweta ûnthjitten hat better wurk skriuwe to sillen as er oant nou ta dien hat, wurken dêr't alle mooglike typen minsken har plak yn fine sille, bislút er sa: ‘Aber meine tiefste und verstohlenste Liebe gehört den Blonden und Blauäugigen, den hellen Lebendigen, den Glücklichen, Liebenswürdigen und Gewöhnlichen. Schelten sie diese Liebe nicht, Lisaweta; sie ist gut und fruchtbar. Sehnsucht ist darin und schwermütiger Neid und ein klein wenig Verachtung und eine ganze keusche Seligkeit’.

Tonio-Mann is syn ûnthjit neikommen; hy hat mear en better wurk skreaun. Hy hat de tsjinstelling boarger-kunstner noch fakernôch biljochte, en hy hat bisocht troch to stjitten nei de djipste boarnen dêr't kunst en libben mienskiplik út fuortkomme.

Fansels hat er misslaggen dien; yn 1914 die er writen, de Dútske oerrompeling fan België in rjochtlike groun to jaen, mar ûnder dy oarloch hat er linkendewei it wiere aerd fan it militaristyske ‘Deutschtum’ merkbiten, dêr't syn hwat wankante en wiffe ‘Betrachtungen eines Unpolitischen’ in tsjûgenis fan binne, al bisochten hja teffens it goed to krijen, mei it op in plan to setten dêr't it net bihearde. De ‘boarger’ Thomas Mann hat jierren lang muoite hawn him mei it formôgjen fan alles hwat ienris de gloarje fan it keizerryk útmakke, to formoedsoenjen, alhoewol't de kunstner

[p. 332]

Mann it ûnûntkombere dêrfan al folle langer oanfield hie.

De skriuwer Tonio-Mann hâldde him ûndertusken oan de tasizzing dy't er Lisaweta dien hie; syn ‘Zauberberg’ kaem dan wierliken dy mannichte fan útinoar rinnende typen en figueren yn foar dy't er útbyldzje wollen hie. Op in eigenaerdich toaniel brocht er se gear: yn in sanatorium yn de bergen! Mar hok in idéael plak om harren in rol spylje to litten dy't bûten de tiid stie, yn dat formidden dêr't de tiid yndied in hiel oare funskje hie as yn it gewoane libben! Somtiden liket dizze roman mear in wiisgearige bispegeling to wêzen as in forhael; dizze minsken hawwe it wierliken oan tiid harren yn it bigryp ‘tiid’ to fordjipjen en it ôf to mjitten neffens de bitreklike wearde fan it hjoeddeiske.

Al njonkelytsen waerd Mann as de Goethe fan de tweintichste ieu yn Dútsklân tige heechset. Hy fielt ek bisibbens mei dizze greate, dy't hy ien fan de lêste fortsjintwurdigers fan it boargerskip yn de kunst neamde en hwa't er yn ‘Lotte in Weimar’ syn eare biwiisde, mar mear noch yn gâns essays en stúdzjes. Mann kaem, lyk as Goethe, as in ‘Olympiër’ to boek to stean; yn 1929 foel him de Nobelpriis ta. Yn syn stal, syn uterlik foarkommen en ek yn syn hâlden en dragen - dêr't in proastich selsfielen mei mank gie dat troch irony wol delbêdde, mar net alhiel forkrongen waerd -, bleau er dochs wol de ‘boarger’, al hoe't er syn litteraire persoanlikheit ek fordjippe. Pas it Hitler-gefaer soe him ta in folslein biliden fan de demokraty bringe, mocht it dan wêze in soarte fan aristokratyske demokraty. Sadré waerd net it heakkenkrús in faktor dy't der ynwoech, of Mann bigoun der foar to warskôgjen. Yn 1930 hâldde er in rede yn de Beethovenseal to Berlyn, hweryn't er it Dútske boargerdom sa earnstich mooglik moanne, frede to sluten mei de organisearre arbeiders en it idé fan in sosialistyske demokraty einlings oan to nimmen, dat de skande en katastrofe fan it tredde ryk mijd wurde koe. Mar hja ornearren yn Dútsklân, sa fier soe it dochs nea net komme kinne.

Wy witte nou dat it wól sa fier kaem, mei troch it forrie fan Hindenburg, as men alteast in útlibbe âld hear dy't troch Von Papen en troch de noed oer syn bisittings ynkommedearre waerd, fan forrie biskuldigje kin. Thomas Mann-en-harren forlieten Dútsklân, dêr't hja net mear sykhelje koene. Op 'en dûr sette Mann him yn Amearika nei wenjen, alhoewol't er tydlingswei ek Europe bireizge

[p. 333]

en meiholp ien fan de emigrante-tydskriften ‘Masz und Wert’ to stiftsjen. Syn litterair wurk liet er net sloere; yn dy jierren ûntstiene de Jozef-romans, dêr't er djipper as ea tofoaren yn it probleem fan tiid en aktualiteit dolde, mei't er it by de mythe fan de aertsfaders oantaestte. Fritz Strich ornearre yn de Neue Zürcher Zeitung oer dizze roman-rige, dat Mann, fan de Buddenbrooks en Tonio Kröger, dêr't er yn bigoun wie ôf to stekken nei de djipte fan de tiid, oer de trimen fan it boargerlik forfal tobek gie nei de suvere oarsprong fan it noch soune, op moarael groundearre boargerdom, om't by him tusken moarael en kunst yn it minst gjin needsaeklike tsjinspraek bistie.

It oarlochsgefaer waerd hieltyd greater. Mann hâldde yn Amearika in trochtocht mei lêzingen oer de takomst fan de demokraty. Hy waerd dêr mear let en set as ien Européaen foar him. Doe't by gelegenheit fan de wrâldútstalling to New York yn 1939 in forsegele koker djip yn 'e groun bigroeven waerd, dêr't de meast sprekkende resultaten fan de hjoeddeiske kultuer yn sieten, mei it doel dat dy earst oer fiiftûzen jier iepene wurde mocht, waerden der teksten fan Einstein en... Mann yn dien!

Nei de oarloch, doe't foar it skriljend minske-each de tsjustere ûngrounen fan de Dútske psyche bleat kamen to lizzen, skreau Mann syn ‘Doktor Faustus’, dêr't er in djipsinnige skôging yn jowt oer de mooglikheden dy't har opdogge as de kunstner út in gefoel fan leechte syn siel oan de divel oerleveret. Skerper is der oer de Dútske demony jit net skreaun.

By einbislút jitris de Schiller-rede, dêr't Mann syn libbensgong troch dizze wrâld mei einge. Swart sjocht er it yn mei in minskheit, dy't yn twa wrâldoarloggen har moareel en yntellektueel milieu sakjen seach ta in peil, dat al in tige swakke tsjinwar biedt foar in tredde, dy't oan alles in ein meitsje soe. Mar yn Schiller's namme ropt er de wrâld op ta bisinning: ‘Von seinem sanft-gewaltigen Willen gehe durch das Fest seiner Grablegung und Auferstehung etwas in uns ein; von seinen Willen zum Schönen, Wahren und Guten, zur Gesittung, zur innerliche Freiheit, zur Kunst, zur Liebe, zum Frieden, zu rettender Ehrfurcht des Menschen vor sich selbst.’

En mei dy slútwurden hat Mann dan foar de lêste kear tsjûge fan syn leauwe yn in synthese tusken de idéalen dy't de boarger en dy't de kunstner sines binne.