De Tsjerne. Jaargang 9

[p. 366]

E.B. Folkertsma:
Leed en lok fan 'e Fryske skriuwer.
IV

Bihalven de biweging hawwe ús skriuwers ek it folk - dizkear net, lyk as ûnder II, bidoeld as subjekt, mar as objekt. Of moat dat ûntstriden wurde? Etliken dogge it, foaral hwat de moderne literatuer oanbilanget. Hja wolle der op út, dat it Fryske folkslibben langer net ryk, nijsgjirrich of dramatysk genôch is om de skriuwer folle stof to leverjen dy't him ynlik oangiet en djip ynspirearret. Yn alle gefallen twivelje hja der hurd oan. ‘Der bart hjir sa'n bytsje’, is de populaire útdrukking yn literaire rounten dan, en hwat der noch al bart is yn 'e regel sa lyts en sa ûnbitsjuttend. Of, om it oars to sizzen, it heart foar in great diel ta in foarbye tiid. It is in tradisionele rest fan libben al folle, dat in modern minske amper mear hwat seit. Miskien mei it noch hwat to romantisearjen wêze, mar diel, eksistinsioneel diel oan 'e tiid en syn problematyk hat it net. En hoe kin it dan folle bitsjutte foar kunstners, dy't it libben krekt byldzje moatte en wolle yn 'e tiid en net der bûten? Ut 'e selde tradysje leauwe hja noch oan Fryslân, mar der ynlik oan bisibbe, der wêzentlik, op wurd en wierheit, mei forboun fiele hja har kwalik. Har djippe bilangstelling - o ja, forhoalen, ûnbiwust, tsjin it sin jitte - lûkt nei Amsterdam, Parys, Amearika, de Sovjet Uny, de greate wrâld, mar holle en hert by Fryslân to hâlden, it spant der mei harren om.

Is dat de skuld fan it Fryske libben? Is dizze biskuldiging wier en rjochtfeardich? Nei wierskyn is it in kwestje fan forkearde distânsje. ús skriuwers steane to ticht op it eigen folkslibben, en tagelyk steane hja der to fier ôf. Sûnder mis hat dat libben hiel hwat lytsens, ûnbitsjuttends, ientoanichs, forfeelsums, dêr't alteast op it earste each mar amper artistike ynspiraesje fan útgean kin. Mar soe dat oars wêze mei it bistean fan 'e mynwurkers fan 'e Ruhr, de yndustryarbeiders fan Philips, de berchboeren fan 'e Alpen, de kantoarlju fan New York en Chicago, de nomaden fan 'e Arabyske woastinen? En mient immen, dat it bistean yn yntellektuële en modern-kulturele formiddens der frij

[p. 367]

fan is? Elk fak, elke biweging, elk houlik, alle arbeid, alle barren, it hat syn lytse en forfeelsume kant. Dat is de ientoanichheit fan 'e dag'en, de doelleasheit fan 'e omrin fan sinne en natûr, de idelheit fan forfetting en herhelling en wenst. De dea sit der yn, en sûnder dy dea kinne arbeid, mienskip noch libben yn dizze bidieling bistean. Allinnich, hwat fierôf is: ierdrykskundich, histoarysk, sosiologysk, fenomenologysk, hoe dan ek, is maklik to perspektivearjen - troch en foar hwa't fierôf binne. Mar dat falt de Fryske skriuwer mei en yn it lytse Fryslân neat ta. Hy kin de idelheit fan eigen folkslibben, dy't er alle dagen meimakket en dêr't er sels diel oan hat, biswierlik ûntrinne.

Alhoewol, is dat nedich? Kinne de eleminten fan lytsens, doelleazens en idelheit yn libben en kultuer de skriuwer wier net ynspirearje? Hjir koenen wy wolris stuitsje op frijhwat in swak punt yn ús literatuer. It greate meartal fan ús skriuwers hat gjin kriich genôch ta de wrakseling om en mei de stof. Hja sykje it to gau né ek net yn it greate en rike, mar yn it nijsgjirrige, en forwachtsje it to folle fan 'e ynspiraesje. Har klacht, der bart hjir sa'n bytsje, bitsjut yn har mûlen: Der bart hjir sa'n bytsje, dat út 'e nijsgjirrichheit skynt. En it gefolch is, dat deselde stof ús net ynspirearret en skriuwers om utens wol. Of hawwe oare literatueren, fan 'e Hebrieuske ôf, gjin greate stim krig'e yn 'e fortolking fan 'e fealens, de earmoed en de ôffal fan it minsklik libben? Wy lykwols komme der sels mar nauwerneed oan ta, it yn tsj instelling to bigripen, middenmank en tsjin de eftergroun fan 'e weelde en it gewelt fan de natûr, de ûntsachlikheit fan it hielal en it geny fan 'e minske. As sa'n tsjinstelling ús gjin drama genôch is noch einleaze stof ta dramatyske ûtbylding leverje kin, hoe tier en sleau wolle wy dan wêze?

Dêrom net, de klacht is gâns in diel ek mar theory. Oan hjoed de dei ta hat de Fryske literatuer hiele fjilden fan libben braek lizze litten, of sa goed as braek. Sa leit yn Fryslâns histoarje sawol ta epos as ta drama de bilangrike en tagelyk nijsgjirrige stof heech oploege, mar de Fryske skriuwers dy't der, oer de g'rinzen fan har bernejierren hinne, in hân nei útstutsen hawwe, binne útsûnderingen. Om noch mar by de njoggentjinde ieu to bliuwen, de striid yn en troch ús folk sa fûl fierd om 'e bilidenis en de frijheit fan 'e tsjerke, de fundearring en de frijheit fan it ûnderwiis, it rjocht fan 'e arbeid, de fornijing en modernisearring fan

[p. 368]

it ekonomyske, it sosiale en it steatkundige libben, ús literatuer hat him skraechwurk achtslein, yn haedsaek allinne mar bilangstelling hawn foar de moralistyske en de folkloristyske kant deroan. Us literatuer jowt lang en der lang gjin folslein byld fan hwat it Fryske folkslibben biweecht, dat moat net lykje; hja bislacht der mar in lytse sektor fan, krektlyk as de biweging mei har biheining prinsepeal ta taelaksje. Us skriuwers hawwe harren de greatste en rykste kansen ûntkomme litten; hja hawwe yndertiid net sjoen of net bigrepen, hwat bilangryks en nijsgjirrichs der foar har eagen barde. Dat soe har forsichtich meitsje yn har oardiel oer it Fryske folkslibben hjoed de dei.

Dit iene foarbyld al: it forsom, de ôfwêzichheit suver fan Fryslâns literatuer op it rike mêd fan 'e skiednis, mei ús ta warskôging tsjinje. Ek it tsjintwurdige skriuwersslachte mocht him ris skroomlik forsinne. Der bart langer net folle yn Fryslân. Och né, it om utens tsjen fan tûzenen en tûzenen Friezen is net folle. It proses fan yndustrialisaesje, dat de ieuwenâlde struktuer fan Fryslâns boeremienskip driget oan to taesten, de striid fan 'e hierde boer, nêst in diel jierren sa fûleindich fierd en nou op 'e nij wankend, it forfal fan ús fiskersplakken, de technisearring fan 'e lânbou, de flecht fan 'e jongerein út it boerearbeiderswurk, de sterke sintralisaesje fan it fortier, fan it bankwêzen, fan it forieningslibben, ja hwer net fan?, de al fierder om har hinne gripende bimuoijenis fan 'e steat, de formalisearring en útholling fan 'e demokrasy, it is allegear net folle. Of komt soks foar artistike biskriuwing en literair forhael net yn 'e bineaming? Mar it is ommers ien fan 'e greatste opjeften fan 'e kunst, itjinge gjin artistyk oansjen of wêzen sels hat, artistyk to forbyldzjen.

Alhoewol, de klacht sil allerearst oars bidoeld wêze, net sa lyk slaen op hwat der yn 'e ideële, mar foaral op hwat der yn de natuerlike forbannen omgiet, of foar it neist noch earder yn it persoanlik libben. De kritisi binne yn 'e forbylding, dat de g'reate mannichte fan it Fryske folk langer net folle sterk persoanlik bilibbet. En forsafier't hja dat bihelje op 'e problematyk fan 'e moderne tiid, hawwe hja sûnder mis gelyk. Dy problematyk is de macht fan ús folk frjemd en ûnbikend, krektlike goed as de Ingelske fiskers, de Frânske wynboeren en de Switserske horloazjemakkers. Oeral giet hja bûten it folk om of der oer hinne. Diel der oan hat allinnich in yntellektuële en kulturele boppelaech.

[p. 369]

Mar fierder giet de wierheit ek net. Yn dizzen kenne wy skriuwers it folk net genôch, en oardielje fan in to greate distânsje. Wy forsjogge ús op 'e uterlike ynbannichheit en evenredichheit fan safolle Frysk karakter. Ek yn Fryslân bart der tusken in man en syn neiste - faek himsels - gâns mear as wy miene, ús sels foarstelle kinne of doare. It navenant hege tal selsmoarden, meastal yn in skriklike stilte har ôfspyljend, moast ús al op it spoar sette. Mar de kwael is, wy sitte to folle yn 'e stêd, of yn 'e ôffreding fan boargerlike kantoaren, studearkeamers, biroppen en amten. Lju dy't húsriem de streek opkomme: winkelmantsjes, bakkers, slachters, sosiale arbeidsters, wyksusters, meteropnimmers, dokters, hja witte der mear fan. Hja witte fan yn it biente frettende feten, fan 'e rouste forkrêftingen fan jonge boerefammen op fredige pleatsen, fan 'e greatste en stilste opofferingen, fan 'e wanhopichste en forfeelsumste striid tsjin karaktersûnden. Hja witte, dat mei alle nivellearring' ek yn it Fryslân fan it jier fan ús Heare 1954 de healwiiste, de bolbjirkenste, de edelste, de tragyskste, de grousumste, de dekadintste, de opteinste en de Godhearlikste dingen farre. Dit is de wurklikheit: Holtrops wylde boerinne, Akkermans Hessel Ypma, Brolsma's Striejonker en Cuperus greate Jantsje libje hjoed de dei jitte. En al wie dat sa net, al wie it folkslibben to uzes noch sa flak en feal en dea, hwat let ús skriuwers, der libben yn to bringen, it to fordjipjen en to forheftigjen sawol oan 'e ûngroun as oan 'e toepen ta? Nou binammen moast dat linkelytsen kinne, nou't de toanoanjaende literatuer to wrâld net mear genôch hat oan skientme, mar allerearst de problemen fan 'e wierheit en it kwea oangiet.

Wy lykwols binne oan 'e djipste, de biskiedende fragen fan it minskene bistean noch mar amper takommen. Wy yn ús literatuer moatte de fragen fan libben en dea, goed en kwea, leauwe en ûnleauwe, dieren, minsken, goaden en God einliken noch stelle. En sa koe ús ûnnijsgjirrich folk wolris fierder wêze en djipper libje as wy, syn skriuwers, dichters en kritisi.

Ut.