De Tsjerne. Jaargang 9

[p. 345]

E.B. Folkertsma:
Leed en lok fan 'e Fryske skriuwer.

[Taheakke oan II. Of miskien sit it noch oars. It Fryske folk hat yn syn sprutsen tael mei har rykdom oan lûd, byld en libbenswysheit in literair monumint fan bits jutting stalle; mar noch altyd is it to folle oanhelle mei freze foar it skrift om ta in sterke en greate skriftlike literatuer to kommen. Dêrfoar mist it it wisse bitrouwen, en dus de fêste bihearsking.]

III

Lykwols hat de Fryske skriuwer ek dingen mei en foar. Hy hat de biweging. Dêr kin er bjuster fan ôfjaen, en dat moat er by tiden sels, al soe it allinne mar wêze út eigen bihâld. En foaral út in dichterlik moed en each is der ek genôch op har oan to merken. Mar sa'n lêst en ellinde as hja him is, sa tsjinnet hja him likegoed. Sûnder biweging soe der nauwerneed in Fryske literatuer bistean, krektlikemin as hjir sûnder literatuer biweging wêze soe. Beide, de skriuwer en de strider, hawwe elkoar yn dit lân om kriich nedich.

Foar in tige great diel binne ús skriuwers tagelyk biwegingslju. Hast allegearre fiere hja de striid foar Fryslâns rjocht en frijheit mei, forskate op bilangrike posten en sels yn 'e lieding. En foar allegearre, ek foar harren hwaens meidwaen oan 'e direkte striid mear passyf as aktyf wêze mei, bits jut har literair wurk biwegingsbydrage. Likefolle of't hja it wêze wolle of net, sûnder de striid om it eigene kinne hja harren har arbeid en har plak net foarstelle.

Dy bisteane dêr ek net sûnder. Allerearst al net yn kommersiëel opsicht. De biweging is it fornaemste formidden dat, foar in diel direkt, foar in oar diel yndirekt, oanhâldend soarget foar de mooglikheit fan útjefte, forkeap en forsprieding fan it Fryske boek. Sûnder har aksje soe in great diel fan ús literatuer net útjown en dus ek net skreaun wêze. Dat mei, mei alle rjochtlike krityk, elk oardieljend man tankber bitinke. De biweging komt altyd wer op e bitsjutting, it rjocht en de needsaek fan it boek yn 'e eigen tael, nou al mear as in ieu oanien. Op kriten, yn blêdden, op

[p. 346]

gearkomsten bisiket hja it folk ûnophâldlik to oertsjûgjen, dat it bisit fan in eigen literatuer libbensbitingst en boppedat rykdom en eare is. Dat docht hja yn ideële sin, mar ek in concreto: troch opnimming fan literaire bydragen yn har blêdden en tydskriften, en troch bisprek en oanprizing fan bisteande of nij útkommen boeken. Goed, net altiten krityskernôch; mar mient immen, dat literatuer ûntstean en bistean kin sûnder breklikheden, mislearringen en de dong fan it ôfeart? Ek yn almanakken en stûrtske boekjes lizze fan har oersprongen. Mannen en kloftsjes út 'e biweging al wer binne it dy't, alhoewol to koarte tiden, hûnderten doarren bylâns en hiele doarpen troch smiten Fryske boeken útsutelje.

En hwat ek in sterksprekkend feit is: fierhinne alle initiativen ta bifoardering fan it Fryske boek, syn útjefte en syn forkeap en forsprieding, lyk as de Fryske Bibliotheek, Us Frysk Berneboek, de Kristlik Fryske Folksbibliotheek, de Fryske Librije, de Reiddomprige, Foar it Fryske Folk, eigen Fryske boekhannels, It Fryske Boek, hja binne ûntstien út en troch biwegingsformiddens. En hoefolle berneliteratuer hat har ûntstean of tominsten har mooglikheit net to tankjen oan 'e ûnderwiisaksje en de stipe fan A.F.U.K. en Underwiisried?

It soe fansels ûnrjochtfeardich wêze, yn dit forbân allinne de biweging to neamen. Forg'etten mei likemin wurde it wurk fan 'e Kânselarij, Fryske dei-, wyk- en streekblêdden, inkele lêssealen en bibliotheken, guon útjowers en boekhannelers, de F.P.C., Wouter Zwarts Jongereinboun. Ik hoopje, dat ik neat fan bilang oerslach, wol it der yn alle getallen by tocht hawwe. Mar ek dêrwei liede sterke forbiningen nei de biweging.

De biweging fóár alles is it, dy troch bisprek, propaganda en aks je, sawol yn it bisûnder as yn it algemien en sawol praktysk as ideëel, Fryslâns skriuwers in lêzersrounte foarme hat en dy linkelytsen yn it folk op útwreidet De biweging is foar in great diel it forkearsmedium tusken folk en literatuer. Ut har of yn alle getallen troch en ûnder har ynfloed steane der hieltyd wer Fryske skriuwers op, en komt it ta in literaire tradysje. De wegen fan dy skriuwers oer it biweging'smêd nei de literatuer rinne dêrtroch gauris wûnder en wankel. Hja kinne harsels ûntdekke yn in dichtbundel fan Fedde Schurer of in forhael fan Nyckle Haisma, mar likefolle kâns is der op, dat in foardracht fan Sjouke

[p. 347]

de Zee, in draek fan in toanielstik of in ellindich feuilleton yn in streekbledtsje harren it earste paed wiist.

Dit neije forbân tusken biweging en literatuer, ideëel en selskiplik likegoed as ekonomysk en propagandistysk, mei syn greate biswieren hawwe, der is mei dat al gjin ûntkommen oan. Yn in lytse taelmienskip as de Fryske, dy't bûtendien noch yn noed en need forkeart, kin gjin literatuer los fan 'e biweging bistean. Hjirom fuort al net, om't mei de eigen tael- en folksmienskip de eigen tael der nuodlik hinne leit. Hwa hat der mear bilang by, hwa giet it djipper oan, dat de tael bihâlden bliuwe mei, as krekt de skriuwer? Hy is taelstrider, fan natueren en fan amt. Mei syn formogen ta utering hâldt it medium dêr't er him troch uteret, ynlik forbân. Hy hat it nedich, it is him yn alle gefallen gaedlik, dat de tael fan syn wurd sa suver en sa ryk mooglik bliuwt en dat hja in sterke posysje hâldt of wint. De biweg'ing is syn natuerlike bounmaet, en literatuer in foarm fan taelstriid. Literatuer kin in tael bihâlde, suverje, forrykje en fornije, lyk as oarsom ek. Dat dogge hja de iene de oare ûnwillekeurich, en dat moatte hja elkoarren dwaen. Sûnder dy ynwurking fan wjerskanten soenen beide forearmje, har foarm forlieze, en forfalle.

Lykwol is it gjin kwestje allinne fan needsaek of fan gaedlikheit, mar ek fan foarrjocht en foardiel. Oan de biweging, hoe lêstich dy wêze kin, hawwe Fryslâns skriuwers in sympathyk formidden, dat nettsjinsteande alle spanningen, forbittering, krityk oer en wer by einsluten solidair mei harren is. Hja hawwe der gâns oan to witen, mar altyd noch even mear oan to tankjen. Hja komme der net allinne suver allegearre út fuort en bisteane der op 't lêst troch, mar skypje der ek bisieling en moed fan. Hoefolle, witte hja mar skraech, en wolle hja komselden witte. It kin sels de ynspiraesje fan 'e wriuwpeal wêze. Hwer fine ús kritisi greater reden, rjocht en stof ta har krústochten? Mar ek, hwer wurde hja en alle skriuwend of dichtsjend man drokker kocht, earder lêzen, better bigrepen? Hwer krije hja in publyk, sa tankber foar oanhisingen en opdriuwingen èn foar forflokkingen, en dan likegoed noch ré om de moard fierder to krantsjen en mei syn skeamele lof tagelyk syn ryklike skande de boer op to propagearjen?

It is mar frijhwat ûnkritysk, dat biwegingspublyk? Ja, op en del like ûnkritysk as syn skriuwerskloft. It nimt it allegearre: kunst, lêsfoer en ôfeart. It makket it net, mar it

[p. 348]

nimt it, en jowt it troch. Hwat moat it oars? Moat de biweging skiftsje hwat har skriuwersrounte kwalik skiftsje kin? Moat de biweging oan it literair skieden gean? Né, hja moat hwat hja docht: lêze, oanpriizgje, forspriede.

En op dy wize hat hja ek yn it stik fan 'e literatuer in ûnmisbere funksje. Sûnder de biweging soe der amper in Fryske literatuer wêze. Dêrom net, dat witte ús skriuwers ek wol. Op 'e biweging allerearst hoopje hja, fan har hawwe hja forwachtingen, har fergje en fiterje hja. Sûnder har soe ús skriuwen droktemakkerij yn in leech keamer en idel gerop yn 'e romte wêze. De biweging is it yntermediair tusken literatuer en folk. Mei alle gefaren dêrfan makket hja de Fryske literatuer by it Fryske folk sympathyk en populair. Hja soarget foar de romte en de oanhâldende trochstreaming, dêr't binammen in literatuer as uzes net sûnder kin. Hja biwarret, ek wer mei alle gefaren, Fryslâns skriuwers sa lang mooglik foar it isolemint yn yntellektualisme en literarisme,

(De oare kear it lêste.)