De Tsjerne. Jaargang 9

[p. 312]

E.B. Folkertsma:
Leed en lok fan 'e Fryske skriuwer.
II

Hwat de Fryske skriuwer ek net mei hat, is syn folk. Hwant oer it algemien hat dat folk gjin greate literaire bilangstelling, en likemin in bisûnder literaire oanliz. Dêrmei is net yn striid, dat it hiel hwat ôflêst, navenant mear as forskate oare folken. It komt der mar op oan, hwàt der lêzen wurdt, en hoe. En dan moatte wy fêststelle, dat gâns in diel fan itjinge Friezen lêze ûntwikkelingslektuer is: reisforhalen, biskriuwingen fan lannen en folken, biskriuwingen fan útfiningen en ûntdekkingen op allerhanne terrein, libbensbiskriuwingen, histoaryske wurken, yn 't algemien min of mear popularisearre en romantisearre wittenskip. Allikemin moatte wy ûnderskatte, hoefolle ús folk, foaral yn rjochtse formiddens, net oan stichtlike lektuer lêst: godstsjinstige boeken, sedekundige wurken, kristlike forhalen mei in learende, in warskôgjende of in tsjûgjende strekking, yn 't algemien min of mear popularisearre en romantisearre dogmatyk, ethyk of mystyk.

By sokke lektuer, sawol de stichtlike as de ûntwikkeljende, kin fansels wurk wêze, en is ek wurk, dat oan ridlike literaire easken foldocht, yn sa'n graed sels, dat it mei reden en rjocht ta de bellettristyske literatuer rekkene wurdt. Lykwols, it iene sa min as it oare lêst de greate macht om syn literaire kwaliteiten mooglik. Binne dy der net by, de mannichte fan 'e lêzers hat der gjin lêst fan; is it oarsom, hja leaut it wol. Mei soksoarte wurk is it de Friezen oer 't generael net to rêdden om literatuer, mar óf om ûntwikkeling óf om stichting.

Hwant sterk is de driuw ta ûntwikkeling yn Fryslân. Us folk hat greate honger en toarst nei kennis - net allinne forsafier 't it dêrtroch foarútkomme kin yn 'e wrâld en opgong meitsje yn 'e maetskippij, mar likegoed om 'e kennis sels of einliken om har foarming. Hwat wy typysk learen neame, stiet to uzes heech oanskreaun, likefolle of't it op skoalle of al lêzende bart. Learen en lêzen steane foar ús bigryp yn nau forbân. Ut boeken wolle wy wizer wurde, dat wol yn 'e mûle fan it folk sizze: kennis, wittenskip opdwaen. Dat in boek de lêzer dwazer of dommer meitsje kinne soe, en mei dat al dochs moai wêze, is gjin Frysk

[p. 313]

idé. Dat der boppedien ek wolris forlet fan sokke boeken wêze koe, is it noch minder. Hwa't it folksidioom ken en dêrút nei wit to fielen, hoe deun yn it bisef fan it Fryske folk bineamingen as leare, kennis, wittenskip en wysheit byinoar lizze, hoecht yn dizzen net folle útliz om ta klearrichheit to kommen. Earne forbine foar de greate macht fan ús lêzend publyk har de bigripen learsum en moai.

En stichtlik sels. Hwant ek ûntwikkeling en stichting lizze yn Fryslân safier net fan elkoarren ôf as it op 'e klank fan 'e wurden ôf wol lykje soe. Wy Friezen wolle, ús ûntwikkeljend, stichte wurde: bifêstige en opboud yn it klimaet, de moedssfear fan ús oertsjûging; krektlyk as wy ús stichtlik bigeare to ûntwikkeljen. Ek nou wer komt it taeleigen fan it folk ús to help om bigryp en klearrichheit oer dat forbân to krijen. It wurd learing, dy eigenaerdige term oan hjoeddedei ta yn piëtistysk en mystyk kristlike rounten, hat beide eleminten yn. Dêr gyngen de lju hinne, dêr kamen se yn selskip byinoar sawol ta fortreasting as ta ûnderwizing; en ek it preekjen fan 'e katechismus, dy praktikael-stichtlike útliz fan 'e leare fan 'e wierheit, middeis yn 'e tsjerke hiet sa wol. Mar sels de rasionalistysk tinkende Fries moat al fier hinne wêze, as syn wittenkip bleat forstanlik en droech is en gjin tochtige glâns fan it gefoel mear oer har hat. Friezene kennis fan it forstân rint suver altyd kennis fan it hert ûnder. Us folk, hoe doktrinair it faek ek wêze mei, hellet syn wysheit op 't lêst net allinnich út lear, theory en stelling, mar ek út 'e ûnderfining fan it libben en de yntuysje fan it moed. Syn kennis hat in seedlike kleur en is net sûnder ethyske skientme.

Alles meiinoar bitsjut dat: Friezen hawwe oanliz foar kunst en literatuer, èn hja hawwe it net. Hja forkeare der flak by, en steane der tagelyk fier fan ôf. Ek yn dizzen is it de kwestje fan it needlottige omtrint: omtrint leafhawwe, omtrint lokkich wêze, omtrint leauwe, omtrint yn it keninkryk fan 'e himelen wêze. Alhoefolle sin de Fryske lêzer foar it moaije hawwe mei, sin der oan hat er nea net ûnformongen. Hy kin en wol it net lotter genietsje, mar moat der teffens better fan wurde, hwat fan leare, wysheit en stichting út opdwaen. Dêr ferget er de skriuwers op, net allinne dy fan ûntwikkeljend en fan stichtlik wurk, mar likegoed de bellettristyske. Literatuer wurdt by him einliken altyd lektuer.

Hwant om dy âlde, mar noch nea forbettere ûnderskieding to brûken, it Fryske aerd leit mear de kant út fan it

[p. 314]

wiere en it goede as dy fan it skiene. Us greate bilangstelling giet út nei de wierheitsfraech en it probleem fan goed en kwea. Is aesthetyske hat ús bilangstelling gâns minder, yn alle gefallen net genôch om bihearsking yn foarm to jaen. Gjin tafal is it, dat sa foar en nei op gebieten as rjochtskunde, skiednisskriuwing, theology en wiisbigearte Friezen bydragen levere hawwe dy't navenant munstering, ja sels wolris sprekken lije kinne, wylst der fan in Fryske bydrage fan bilang ta de skiene kunsten en har leare amper of net sprake wêze kin.

Wol wâlje en wurkje der yn Fryslân ûnderskate aesthetyske eleminten. It is hjir noch net ienris sa hiele earm oan artistyk gefoel en dichterlike oandienens. Oan in hichte ta kin men gâns in diel Friezen aesthetyske sin, literaire smaek noch bilangstelling foar of alteast niget oan kunst ûntsizze. En hwat wurdt der, slachte nei slachte, út driuw fan sintimint en emoasje en út forlet fan utering' net pield mei, dien oan en oefene op allerhanne bisiking, fan stikjes en rymkes ôf oan heech literaire proeven ta. Mar it forbynt him kwalik, en it set him net ta greate foarmen, bylden en stalten. De bihearsking, de macht ûntbrekt der in hiel ein hinne oan. It soe mear jaen as kunst, it soe mongen wêze mei ûntjowing of mei de treast fan 'e stichting - en it is minder wurden, it is frjemd en sels wolris nijsgjirrich forbrutsen.

Alhoewol, dêr leit it allinne net oan. Of kin men better sizze: Dêrtroch leit it dêr allinne net oan? Gean jitris it taeleigen fan ús folk nei: rymkes, ferskes, stikjes, in stik meitsje, in stik dwaen - stik bidoeld as opstel èn as foardracht - en merkbyt it forried. Literatuer is óf avontûrlik en soargeleas boartsjen óf bloedich earnstige wrakseling. Mar noch it iene noch it oare hat it Fryske folk, mei al syn artistike mooglikheden, foar har oer. Dêr mist it to folle de aesthetyske earnst en de frijheit fan 'e dichter ta. Sa bliuwt ús literatuer foar in great diel hingjen tusken de lege poalen fan koartswyl en sentimintaliteit. Hat Sipke Huismans har al net in spultsje fan Jean qui rit en Jean qui pleure neamd? Us folk bigeart op it literaire toaniel likemin de forgrime strider en muoisume skepper as de boartlike sjonger en tsjoender. It wol dêr de smoute laker sjen en hearre of de foarbiddende skriemer - en leafst beide yn ien persoan. It hat der gjin nocht oan dreamen en gesichten noch oan wûnder en gewelt; it hat allinne mar forlet fan 'e lytse literaire lúkse: hwat noflik en treastlik gekeuvel. En it kriget hwat it bigeart, de romte derfan.