De Tsjerne. Jaargang 9

[p. 293]

Klaes Dykstra:
Lud-patroanen yn Fryske poezij.

Yn Amearika kin men tsjintwurdich skôgingen oer oarmans wurk better kwytwurde as eigen wurk. It greate publyk hat folle mear niget oan litteraire krityk as oan nije litteraire skeppingen, dat der wurdt al praet fan it ‘Tiidrek fan de Krityk’. Safier is it yn Fryslân aldergeloks (noch?) net. Ik doar it dêrom noch oan en skriuw in skôginkje oer lûd-patroanen yn Fryske fersen. It ûnderwerp is yn Fryslân al neamd, mar der is by myn witten noch nea ien op yngien.

Alle ûndersiik nei lûd-patroanen moat klear by foaropstean, dat it poëtysk bliuwe moat. Hoe bihyplik dit wurk net is, die my bliken út in artikel - yn hânskrift - fan de Amearikaen Lynch, dy't fan in fers allinne mar ûntdiek, dat fan de meast-brûkte lûden (fonemen) deryn in ‘kaeiwurd’ gearstald wurde koe, dêr't men it fers mei karakterisearje koe: yn it bikende fers fan Wordsworth ‘Daffodils’ blieken, neffens de Amearikaenske útspraek, dy lûden meast foar to kommen, dy't mei-inoar de titel foarmje. De konklúzje fan Lynch syn tellerij wie dat dit wurd sa yn Wordsworth syn brein omspûke hat, dat er ûnbiwust meast de lûden dy't it mei-inoar foarmje yn syn fers brûkt hat. Men mei net ûntstride dat de útkomste nijsgjirrich is, foaral omt it by oare dichters - Keats byg. - altomets ek útkomt. Mar sa'n ûndersiik rûkt by neijer ynsjen dôch tofolle nei âlde rekkenboekjes. It is in nijsgjirrig'e bykomstichheit, mar as iennichst doel fan stúdzje to inkeld, omt it net mei de ynhâld yn forbân stiet. In ûndersiik lykwols nei lûd-effekten yn forbân mei de ynhâld mei forantwurde wêze; it bigryp fan de totale bitsjutting fan it fers kin der allinne mar by winne.

Bûten de Germaenske allitteraesje en de Welshke cynghanedd komme yn de Europeeske lyryske poëzij ek oare lûd-patroanen foar, dêr't men fan oannimme kin dat hja komselden biwust fan de dichter brûkt binne, en jit minder biwust fan de lêzer of harker opmurken wurde. In dichter dy't in fyn gehoar hat, kiest en skikt syn wurden sa, dat it neffens syn sin op 'en bêsten harket, en de lêzer en harker ûndergeane de tsjoen fan de keazen wurden en

[p. 294]

lûden. Wol kin men altomets by guon dichters (Hopkins, Mallarmé, Rilke, Valéry en Yeats, bgl.) fan opsetsin prate, mar hja hawwe har dêr sels skraech klear oer útlitten. Men krijt in gefoel, oft hja wol wisten hwat hja diene.

It liket my ta, dat de útwurking fan lûd-patroanen op de lêzer en harker - yn haedsaek ûnbiwust - ien fan opgniste sier is, as it patroan oan 'e iene kant tige rûch, of oan de oare kant tige forfine tapast is. Tusken dy beide utersten yn hat it in soarte fan magysk of as men wol hypnotysk effekt, as wie it in toverformule út in ritus. En is de dichter fan hjoed-de-dei net de âlde, primitive. bis warrende magiër yn modern habyt?

De patroanen dy't men yn Europeeske lyryske fersen meast tsj inkomt blike farianten of útwurkingen to wêzen fan twa haed-typen, nammentlik - hwat wy neame sille - de ‘folge’ en de ‘kear’. By wize fan foarbyld en yllustraesje folgje hjir in mannich fersrigels, dy't der soms muzikael ek útrinne.

Foarbylden fan in ‘sletten folge’ binne:

.....de fisker skout it boat..... (Postma)

.....yn ljochte nachten.... (Rixt)

.....op 'e pleats de kleare finsters.... (Kalma)

In ‘folge’ kin ek ‘iepengeand’ wêze

....de fleurige fuorman laket blier.... (Postma)

..... floitsjen fol en klear..... (Rixt)

.... en sliep sil oer ús eagen gean.... (Kalma)

Foarbylden fan in ‘tichtgeande folge’ binne:

.....mar dou wiest in ienlik swalker.... (Postma)

....en havenliere yn hael en gleed.... (des.)

.....in karre kreaket.... (Rinke Tolman)

En de ‘folge’ komt ek ‘iepen’ foar:

.....de molkwein rattelt oer 'e reed.... (Postma)

.....of in ruter rydt en jeit.... (Tolman)

.....teik'ne 't tek fan hûs en toer.... (P.v.d. Burg)

De ‘kear’ komt men ek yn alle fjouwer getallen tsjin: ‘sletten’ yn:

.....it húske keal, de pleats yn 't beamt.... (Postma)

.....ûren forgean.....

einleas rûzelt de rein..... (Rixt)

.....en sliep sil oer ús eagen gean.... (Kalma)

.....en ik de lytse wylge blom..... (S. Kloosterman)

.....jitte de dream net mear dulde.... (Kiestra)

.....de gunst fan it folk is in wankel ding:

[p. 295]

in oaren! jûchheiden de kloften.... (Wadman)

‘iepengeand’ yn:

....wei yn 'e weelde - en it gers slacht del.... (J.H. Brouwer)

....yn kniesbre ribben.... (Tamminga)

.....holle omheech.... (Rixt)

‘tichtgeand’ yn:

.....as dit eigen libben bloeide.... (Postma)

....yn ljochte nachten heat 'k de lyster slaen.... (Rixt)

....dy 't opgrienet by syn oanreits.... (Kiestra)

‘iepen’ yn:

....de lepen roppe aloan.... (Postma)

yn sinne

en lije lolt falle ieren foar de sicht.... (J.H. Brouwer)

.... woest folle leafs my sizze.... (Rixt)

Guon foarbylden binne dielen fan in greater patroan:

....mar dou wiest in ienlik swalker

en de leafde koestou net.... (Postma)

en ek:

....holle omheech

fol hope.... (Rixt)

dêr't in oar patroan:

....holle omheech

fol hope....

trochhinne spilet. It is yndied in tige gearstald patroan - ien fan de safolle by Rixt -:

....holle omheech

fol hope....

Oare gearstalde patroanen binne:

.....it bleke fliekrûd rûkt.... (Postma)

it is in kombinaesje fan:

....it bleke fliekrûd rukt....

....it bleke fliekrûd rûkt....

....it bleke fliekrûd rûkt....

of men kin koartwei by

....it bleke fliekrûd rûkt....

ynversy oannimme.

Oare nijsgjirrige patroanen kinne foun wurde yn:

....dêr 't pearlich aprilljocht troch wevet.... (Kiestra)

....it oargel guorrelt op it plein.... (Kl. Dykstra)

[p. 296]

.....mar yn it klimmer-swart biskûle

gûlt lûd de ûle.... (des.)

Ta bislút fan Tamminga noch:

.....op it strafplak blaffe de bifellen....

de trije patroanen

....op it strafplak blaffe de bifellen....

....op it strafplak blaffe de bifellen.... (p/b bisibbe lûden)

.....op it strafplak blaffe de bifellen....

jowe mei-inoar:

....op it strafplak blaffe de bifellen.

Hoewol ûnpoëtysk út har forbân heve, sille guon fan dizze rigels de poëtyske funksje fan har patroanen sûnder mear fansels al wol sjen litte.

Hjir moat by neamd wurde in bisûnder gefal fan ‘tichtgeande folg'e’, nammentlik dy by rymwurden:

.....sok in lêst fan skientme tôgje

troch de tiden ûnbiroerd,

en it libben sa to skôgjen

sûnder hertstocht yn it bloed.... (Inne de Jong)

Yn it fers ‘Midsimmer’ fan J.H. Brouwer komt soks yn trije fan de seis koupletten foar:

.....kerrelswiere raeijen....

....breed en blinkend swaeijen.....

....út it stjerrend libben....

.... nei grille himel pronkjend stribben....

.....as jit in sigen huvert....

.....as koele dau smertende wounen suvert.

It wurk fan dizze by útstek fyngehoarige dichter tilt op fan lûd-patroanen, dat, om it harmoanysk forbân mei de ynhâld oan to tsjutten, mei de kar op ien fan syn bikendste fersen falle: ‘Kastanjes’.

In stille moarn en net it minst biwegen,
en net in stim dy troch de dize giet;
allinne dript, út beammen lâns de wegen,
yn 't giele leaf it treasteleaze liet.

It libben, yn al inger rounte sletten,
êbbet en gliidt de rêst yn, deade-stil,
oft ek it bange bounzjen fan ús herten
yn 't selde ritme sliepend stjerre sil?

[p. 297]

 

De dize dript - dan, op 'e stille strjitte,

 

knappe kastanjes en de frucht springt bleat.

 

Mocht sa ús stele út lichems hoalling sjitte,

 

en glânzgjend iepenboarste yn 'e dead!

De regelmjittige bou fan dit fers - trije koupletten fan presiis deselde struktuer - suggerearje in rêst, dy't by de ynhâld past. Hwat de ynhâld oangiet hingje dy trije koupletten yn ûnderling forbân ek yn rêstige balâns: de entouraezje fan in stille dizige moarn (I); alle libben bistille; sa dichters libben ek? (II); en dan de forrassende forsoening tusken beide; tusken natûrs stillens en dichters dead (III). Dizze balâns wurdt noch op 'en fynsten stipe troch it feit dat it fers as earste biklamme wurdlid stil hat, en as lêste bliklamme wurd dead; en dat dizze twa wurden, dêr't it fers dus klam tusken sit, inoar op 'e helte moetsje yn it wurd deade-stil. De wurden stil, deade-stil en dead jowe de logyske ûntjowing fan de dichter syn tinzen oan; it binne mylpeallen, en tagelyk pylders dêr't it fers op rêst, op in wize dat it yn in ‘strieljend evenwicht’ stiet.

Dôch sit der ûnder dizze uterlike evenredichheit in tig'en spanning en ladenens forhoalen: dit komt alderearst ta utering trochdat de wurden ebbet, dan en knappe út it wenstig'e ritme heve wurde, der tsjin yn slagge en dus by útstek klam krije; ebbet, omt de stilte de dichter oangiet en binearet (en hwerom't it him binearet - en hjir komt ek dy spanning bleat - leit opsletten yn e rhetoaryske frage dy't folget); mei de wurden dan en knappe komt de kear: hja meitsje hwat bart hookstrooks en forrassend, en dat mei klam neamde barren lit de dichter in útwei fine: syn binearing raent om yn in winsk.

It lûd fan it fers folget dizze gong fan saken. Hwat alderearst opfalt is dat guon wurden mear as ienris foarkomme: stille moarn, deade-stil, stille strjitte; troch de dize, de dize dript; allinne dript, de dize dript; deade-stil, yn 'e dead. Men sjocht dat dizze herhellingen soms yninoar heakje, en men fielt dat soks yn prinsipe it fers gearsmeit, sa't godstsjinstformules in liturgy gearsmeije; it fers hâldt der in hwat plechtige rook fan oer, mar dat is it net allinne. It binne faek en folle tagelyk kearnen, dêr't in lûd-patroan omhinne weefd sit. Lit ús it wichtichste lûd-patroan, dat as in tried, mei knopen fan ûnderskate funksje, troch it hiele fers rint, ris folgje: stille, minst, stim, allinne dript, lâns,

[p. 298]

treasteleaze liet, it libben yn al inger, sletten, gliidt, rêst, deade-stil, yn 't selde ritme sliepend stjerre sil, dript, stille strjitte, kastanjes, springt bleat, mocht sa, siele útlichems hoalling sjitte, iepenboarste: rigel 7 bliuwt der dus frij fan en praktysk rigel 12 ek, krekt rigels dy't emosioneel tige ûnrêstich binne, resp. fol fan binearing, en healoptein. It fers tilt sadwaende op fan lûd-forbiningen dy't meast wol - hoewol ûnbiwust - de assosiaesje mei it wurd stil fêsthâlde moatte. Dit forheget net allinne de liturgyske sfear - ek de evenredichheit fan it fers. De beide earste rigels is dat lêste hiel klear yn: de lûden fan stille moarn, minst en stim, wurden mei gâns klam, binne oerhearskjend en suggerearje rêst en tagelyk in biheindens; boppedat wurde de dûnkere lûden fan moarn, troch en lâns, dy't noch djipte suggerearje, fan oerhearskjend tinne lûden smoard en stadich útdreaun:

in stille moarn en net it minst biwegen
en net in stim dy troch de dize giet
allinne dript, út beammen lâns de wegen,....

de rêst wurdt àl greater, mar it wurdt net folslein stil: allinne (in kear! ek log'ysk sjoen!) dri-p-t de dize (de p suggerearret dat lûd), en dat soks monotoan harket, blykt út de fjirde rigele:

yn 't giele leaf it treasteleaze liet

(de folge-klammer lea-ea-lea omspand fan de kear iel-lie); de l suggerearret hjir - lykas meast - dampens; de lûden fan leaf en treasteleas lykje it wurd deade-stil al oan to kundigjen. En it libben (noch in ‘kear’ op stil) ebbet de rêst yn (de e's meitsje it proses wol ‘unheimlich’), en it ‘yn al inger rounte sletten’ krijt in neare en suggestyf allitterearjende echo yn ‘it bange bounzjen fan ús herten’.

De ou's, de iennichste dûnkere oäzen yn dit koupiet, jowe tusken in smite tinne lûden yn it ynderlike djippe (it hert) yn binearing treflik oan; de a (bange) suggerearret freze en twivel, en de h (herten) docht tinken oan in eang hymjen. It ritme fan dat bounzjen stiet muzikael ek werjown:

yn 't selde ritme sliepend stjerre sil

en:

yn 't selde ritme sliepend stjerre sil

(suver folslein symmetryske patroanen).

[p. 299]

De rêst fan

de dize dript - dan op 'e stille strjitte

wurdt forbrutsen fan de salvo fan knappe kastanjes (dêr't de p ek wer in spesiale lûd-funksje by hat).

De oa's fan hoalling en iepenboarste suggerearje - lykas de oa fan moarn - in biskate rûmte; de ch(t) fan frucht, mocht en lichem - lykas dy fan troch - in mei g'erûs biselskippe geande passaezje troch in iepening. It úttsjen fan de siel wurdt yn de lêste rigels sa muzikael oantsjut. De alderlêste rigels leit mei syn forskaet fan swiere lûden in soarte fan bifrijende opteinens, hast fan jubel yn bisletten: it is in steatlike einrigel, dy't syn eigen konstatearring muzikael tige ûnderstreket. Tagelyk jowt it oanwinnend weromkommen fan de rûmte-suggerearjende lûden yn mocht, hoalling, glânzgjend en iepenboarste oan dat der - ynlaet fan knappe kastanjes - wer útsicht kommen is: yn 'e lêste rigele nimme dizze lûden (en nea earder) mei fan de wichtichste posysjes yn, en der wurdt sa yn dizze einrigel in bifrijend lykwicht foarme: de wrakseling mei klanken is bisljochte mei in soen.

De útrinders fan dizze patroanen - hoe nijsgjirrich op harsels - moatte ûnbisprutsen bliuwe, en gearfetsjend kin sein wurde, dat de lûden it forrin yn it fers knap folg'je en yllustrearje - net yn alles folslein, mar folsleine fersen binne op dit stik fan saken net tsjok siedde. (Ien fan de muzikaelste fersen yn dizzen is faeks fan Rilke: nû. 9 fan diel I fan ‘Die Sonette an Orpheus’).

Oan 'e ein kin, as nijsgjirrige bykomstichheit, noch sein wurde, dat it ‘kaei-wurd’ (à la Lynch) yn ‘Kastanjes’ stillens is; dit soe dus bitsjutte dat de dichter fan de ‘stillens’ sa biset wie, dat de lûden fan dat wurd yn alderhande skikkingen hieltiid wer by him út it ûnderbiwuste opstiigd binne. Soks soe yn it ramt fan it gehiel net misstean. Yn alle gefal, it lêste wurd is oan de oer-funksje fan de tael.