De Tsjerne. Jaargang 9

[p. 281]

Fedde Schurer:
Douwe Kalma's keningen.

Hwat is it, dat in minske aloan nei de histoarje talûkt? Faeks neat oars as dat er himsels weromfine en kenne wol yn dy djippe, dûnkere stream: in dizenich spegelbyld mei útfage omstreken. De eagen dogge sear fan it stoarjen, en it byld kriget gjin foarm as yn de mythe, de winskdream dy't op it doek fan it forline projektearre wurdt: de helten, de martlers, de trouwen en ûnwrigberen, yn kriich tsjin frjemdfolk en yn wrakseling mei wetterfloed. Hja wiene great, sûnder mis, mar hwat er yn harren omgien is, har leafde en hate, har swakheit en har ûnbidige grime, it is foar ivich net mear to efterheljen.

De skiedskriuwer en de histoarjedichter roppe har bylden op, en litte har sprekke yn 'e tael fan pake en beppe, leaver jitte fierder fuort, yn de tael fan boeken dy't fiif ieuwen lyn skreaun waerden - mar hjasels libben tolve ieuwen en lang'er lyn. Hoe hawwe hja praet, yn lange, redenrike sinnen, of yn koart ôfbiten klanken dy't inkeld winsken, bifellen en sinlike ûntroeringen werjoegen - hoe stiene hja foar hwat wy logika en yntellekt neame, nei safolle ieuwen fan ûntjowing? Wy kinne har inkeld boek-sprekke litte. It is allegearre slim to witten, en dy't wissichheit ha wol, komt fansels ta hwat de âlde kronykskriuwers tortelden en hwat de opdollings to rieden jowe. It bliuwe de fragminten fan in lizkaert, dêr't de greatste helt fan to siik is en nea wer foun wurde sil.

Inkelden binne der út dy fiere tiden, hwaens nammen en dieden, alteast guon fan har dieden, ús bikend waerden. It binne dyjingen dy't har troch liederskrêft oan it haed fan it namleaze folk wisten to setten: de keningen. Keningen binne ienlike minsken yn 'e wrâld, freonen hawwe hja net: hja hawwe inkeld tsjinders en fijânnen. Krekt fan in freon soe men sa jerne hwat oer harren fornommen hawwe, omdat in freon net flaeit en net húnt; mar inkeld de tsjinders en de fijannen binne it, dy't oer harren birjocht dogge. Har dieden wiene allegearre op in doel birekkene, har wurden wiene allegearre bittere earnstich, omdat alles foar de tribune dien en sprutsen waerd.

Dêrom soe men folle leaver hwat witte fan it gewoane

[p. 282]

folk, dat minder doel en mear wille hie, mar men wit der neat fan, en inkeld in frijmoedige fantasije kin dêr in byld fan tekenje dat krekt of net krekt, min of mear bifredigjend wurdt.

Douwe Kalma hat it folk litten foar hwat it wie en it by de kening'en socht. It twadde diel fan syn ‘Keningen fan Fryslân, fiif toanielstikken yn fersen’ (Fa. J. Kamminga, Dokkum) set hjiryn de tradysje fan it earste diel troch. It earste stik draecht de namme fan Leafwyn, it twadde dat fan Redbad, mar it is de lêste, hwaens greate figuer alles oerskadet.

It is net tafallich, dat Kalma him sa ynmoedich op dizze greate nammen smiten hat. Hjir wie it mooglik, de hearsker en de strider op syn hichte to hâlden, him los to sjen fan it lytsminsklike en folksaerdige.

Kalma hat yn dit stik de folle mjitte jown net inkeld oan Redbad, mar ek oan syn tsjinstanners. Troch dizze toanielen rint it bisef fan in tragyk, dy't jimmer wer filosofysk forantwurde en formulearre wurdt, folle mear as dat er har dramatysk útbyldet.

Alles giet foarby, stelsels en goaden; foar Foste hawwe der oare goaden west, frjemd en wyld, en foar harren hearsken inkeld de Nornen; en nei Foste sil mooglik Kristus komme; it laech, dat nou de goadebylden brekt, sil miskien ienkear oanskôgje hoe't in letter laech de krúsbylden togruzelet. Mar ‘it folk’ oerlibbet dat allegearre, en dêrom is trou, trou oan it folk, it heechste dêr't in kening foar en út libje kin.

It wol my min oan, dat de histoaryske Redbad sa'n filosofysk relativist west hat. Dizze stikken sykhelje, nettsjinsteande har heidensk dékor, yn in loft fan moderne biskaving, swier fan gâns litteratuer en filosofy. Men soe sizze kinne dat hja dit dan mien hawwe mei de stikken fan Shakespeare; mar Shakespeare lit de dingen mear fan siden sizze en wit yn syn byfig'ueren rûger eftergrounen to jaen, sadat de foarmen fan de spylders better ôftekene komme to stean. In King Lear, in Macbeth en syn lady, it binne minsken, primityf en elemintair, en krekt dêryn oanslutend by de minske fan nou, dy't it protokol fan de âlde keningen forgetten is, mar har earsucht en har wredens bikent as syn eigen.

Kalma syn keningen binne alderearst symboalen, fortsjinwurdigers fan in bigjinsel of in idé, ientoanich fan gevens, nytgjend fan humaniteit.

[p. 283]

Dat moat tinkt my de krêft fan dizze figueren op it toaniel forswakje. It libben giet hjir biskûl efter de drapery, de steat, de forantwurdlikens sûnder ein; men sjocht wol de tsjinstelling fan de idéën, mar net fan de karakters, en dy binne krekt foar it toaniel sa bilangryk.

Kalma, wy witte it út al syn wurk, wie sels in man dy't jimmer de flecht foar himsels naem yn de idé, mar hy wie it produkt fan in ûneinige bilêzenens; dat er himsels projektearre op nammen út dizze fiere en primitive tiid, hat oan de tekening fan dy tiid skea dien.

Soe it konflikt tusken heidendom en kristendom, dat dizze stikken bihearsket, yndied útstriden wêze yn it ideologyske en liturgyske flak, of soe it net folle mear de botsing tusken in âlde en in nije morael west hawwe, as men ôfsjocht fan de amorele politike krêften dy't der yn spilen? Ik wit it ek net krekt, mar ik twivelje.

In great biswier liket my, dat yn dizze stikken de humor ûntbrekt. Net de humor yn syn forstanlike foarm, sa't wy dy kenne en g'enietsje, mar de primitive blidens en healewizens fan de net-keningen as eftergroun en tsjinstelling. It giet my hjiryn net djippernôch, dat it allegear sa topswier is fan earnst, dat al dizze minsken ek harsels sa earnstich nimme. Dertroch kriget ek de tael fan Kalma, dy't dochs safolle mooglikheden hat, syn gerak net, mar bliuwt altyd in pear jelne boppe eachshichte driuwen; erchleaze blidens is der noch by de kristenen, noch by de heidens.

By al dizze krityk bliuwe der dochs twa stikken oer, great fan opset en swier, sa't gjin ien oars yn Fryslân se skriuwe kinnen hie. Nou't wy ôfstân fan Douwe Kalma nimme kinne, sil it miskien mooglik wêze ek foar in jongerein, ris ûnbifoaroardiele ta syn wurk to gean en dêr de kwaliteiten fan to sjen. Hy wie foar syn eigen fielen jit altyd de pionier, dy't de tael brûksum hie to meitsjen op in ikker, dêr't hja oan diztiid ta net oanmakke wie. As baenbrekker fan it histoarysk drama moast er foarmen oangean dy't him, wis, wol yn 'e hân leine, mar dy't yn e wrâldlitteratuer al ta it forline bihearden, al wiene hja Fryslân frjemd bleaun. Syn alsidige kunde oan de histoaryske ûndersikings skoep him de mooglikheit syn stikken sa to skriuwen, dat hja foar de skiedkundige wittenskip forantwurde wiene. En it earet him, dat er by dizze opdracht foar en dizze needsaek yn himsels, gjin inkelde goedkeape tasizzing oan it folkstoaniel dien hat.

[p. 284]

It moatte wol troch en troch bêste spylders wêze, dy't ‘Leafwyn’ en ‘Redbad’ oer it fuotljocht bringe sille. Mar binne hja der net, kinne hja der alteast net komme? It soe de muoite wurdich wêze dit ris to ûndersykjen en - to bisykjen.

En njonken dizze kenningen leit de twadde printinge fan dat lêste bondeltsje gedichten ‘De Lytse Mienskip’ (Laverman, Drachten).

Mear as yn de keningsdrama's moetsje ik hjir de dichter Kalma yn syn minsklikens, yn de biwenne wrâld fan sibben en neije freonen. It persoanlike lûd, dat yn dy drama's hiel fier fuort is, klinkt hjir fan tige deun by en it komt jin oan it herte. Hwat hat dizze dichter mei syn sa ynbannich aerd lang wrakselje moatten om dizze ienfâldige en suvere toanen los to krijen.

Mar faeks is dizze lytse rige gedichten wol it meast eigene, dat er syn folk neilitten hat.