De Tsjerne. Jaargang 9

[p. 273]

E.B. Folkertsma:
Leed en lok fan 'e Fryske skriuwer.

Skriuwen is gjin rjocht; wol foarrjocht. Ek foar him dy't de Fryske tael to baet nimt? Dy dochs falt it net ta, it to winnen; safolle biswieren en swierrichheden bringt it binammen foar him mei.

Hy kin der fuort al net fan bistean, al soe er ek in foech bibliotheek byinoar skriuwe. Syn artikels, boeken of bondels krije gjin genôch bileanning om der himsels, lit stean dan in húshâlding, fan to ûnderhâlden. Dêrfoar wurde hja net genôch forkocht. Relatyf, yn forhâlding ta de sleet fan literatuer yn oare talen, wol, mar dat is in meagere treast. De absolute sifers, dy't by einsluten de rekken meitsje, litte de Fryske skriuwer net ta, allinne fan 'e pin to libjen. Fan need moat hy der hwat by dwaen, en de measte of sels de bêste ûren oan hwat oars bistelle. Bihalven skriuwen, earder as skriuwen kin er buorkje, bakke, op kantoar sitte, yn skoalle stean, de streek op to hanneljen, oan kranten meiwurkje, hwat dan ek mar. Of hy moat fan himsels jild hawwe, mar hoefolle binne dat?

Dy needsaek nimt lykwols net allinne gâns tiid, mar ek in hiel stik konsintraesje. Us skriuwers hawwe en krije to min gelegenheit om it fak goed to learen, om har idéen sette en rypje to litten ta foarm, om har oan har literatuer to jaen. Hja moatte der aloan wer by wei, dat wol sizze hieltyd út, en dei oan dei de holle by oare dingen hawwe. Sa hâlde hja in bytsje tiid ta lêzen en stúdzje en nauwerneed rêst ta bisinning, en moatte it gâns fan ‘forlerne’, flechtige ûren hawwe of it nuodlikernôch op stuiten oankomme litte - hwat Friezen krekt yn 'e regel min ôfgiet. De kweade ynfloed dêrfan is dan ek suver by elkenien to fornimmen. Sawol fan foarm as fan ynhâld is in binearjend great diel fan 'e Fryske literatuer ûnryp, foarbarich of op en moaisten foarriedich wurk. It hat gjin tiid hawn om tiid to krijen, gjin rêst om stân en sté to winnen. Hwa't dat faeks net oan wol, lit dy op in distânsje, inkele jierren werom, mar ris jiergongen fan tydskriften neilêze: fan Frisia bygelyks, Tsjûgenis, de Holder en de Tsjerne.

Dat docht nammers net allinne de needsaek fan it materiële bistean. It komt ek fan 'e striid. Der wurdt elk Frysk

[p. 274]

skriuwer fuortynienen yn bihelle, né, dêr stiet er yn. It is in fromme winsk, sa út en troch utere, dat Fryslâns literatuer nou har eigen wegen, frij fan 'e biweg'ing, gean sil. Yn theory allinne kin in literatuer as de Fryske eigen wegen hawwe. Praktysk stiet it sa, dat fan it bigjin ôf oan hjoed de dei ta hast al ús skriuwers hwat langer hwat tichter yn 'e biweging sprongen, rekke of bihelle binne. En de inkelen hwa 't it noch slagge op in distânsje fan 'e organisearre biweging to bliuwen, ek dy hawwe de striid mei greate bilangstelling folge, ek har hat it probleem Fryslân ynlik dwaende hâlden. Der bistiet foar in Fryske skriuwer gjin oare kar. It is net ienris in kwestje fan kar, mar fan ban. De striid foar Fryslân bant Fryslâns literatuer en har skriuwers. Beide: biweging en literatuer, steane yn 'e striidposysje, op itselde front. By beide is it to rêdden om wêzentlik deselde rjochtfeardiging, deselde romte, itselde bistean. By beide is it striid fan Fryslân. Hwant dat Fryslân forkeart yn need. It hat gjin romte mear foar ivoaren tuorren noch foar avontûren noch foar krúsfeart; it hâldt mei de lêste skeamele have op 'e sédiken ta; fan kleare need moatte syn dichters net allinne boargers ta maet hawwe, mar sels ek boarger wêze. Yn sa'n striidposysje hawwe ús skriuwers de earmtlikste biweging nedich; dersûnder roppe hja yn 'e romte, oer lannen driigjend ûnder to rinnen. De need fan it Fryske libben driuwt striders en skriuwers op in kloft, al hoe'n argewaesje dat fan wjerskanten jaen kin. Net it hert yn 'e earste pleats, mar de solidariteit fan 'e situaesje hâldt har byinoar. Foar de skriuwers dôch is dat in swier stik, dat harren fakenfolle earder boppe it hert as fan herten ôfgiet. Hja hawwe der lijen mei, de lotsmienskip mei de biweging harren eigen to meitsjen; dêrom skikke hja har der seingjend, ideälisearjend, birêstend of flokkend yn.

Fan Bogerman en Gysbert Japiks ôf oan 'e jong'ste modernen ta biskaet in hiel ein hinne dy ban de Fryske literatuer. Noch net sa lyk fan stof en thema, mar foaral fan ynspiraesje, fan karakter en fan strekking, en út in aesthetysk each lang' yn allen net ta har foardiel. It skept swier yn Fryslân. Ik bidoel gjin produsearjen, mar skeppen. Dat wol mei Fryske skriuwers mar kwalik sûnder euvelmoed. Hja kinne har net jaen sa't hja wol moasten en woenen. By it skeppend proses stiet to uzes altyd wer it idé en probleem Fryslân, it lot fan 'e Fryske folksmienskip, de takomst fan 'e Fryske saek op 'e eftergroun. Biwust of ûnbiwust binne ús

[p. 275]

skriuwers dêrmei dwaende en forgelykje der mei. Net allinnich har Frysk aerd, mar dêroerhinne de situaesje sa't dy har ynkommedearret en har ideële aktiviteit bitinget, wjerhâldt har om har ûnbisoarge út to fieren. De noed mei Fryslân is har sterke remming. Dy ynspirearret har, mar bynt en hâldt har tagelyk. Hja skriuwe net út sin oan skriuwen, út kleare nocht en wille oan skeppen, mar mei in doel, al hoe fier't dat harren forhoalen is of hoe goed hja it harsels ûntstride. Fan hwat hja leverje, moat de Fryske saek better en Fryslân sterker, riker, hearliker wurde.

Hwa doar it harren kwea ôfnimme? It is in doel, oer alle boegen pryslik en earbied weardich. Allinne, sjochdêr in literatuer, foar in biskiedend great diel re-aksje, konfrontaesje, forantwurding, rjochtfeardiging. In literatuer dy't altyd wer biwize wol en mient biwize to moatten, dat hja rjocht fan bistean hat, en sadwaende al mar striidt en yn 'e striidhâlding stiet, by tiden op it kreauwerige, it gelykhawwerige, it ressentimintele ôf. Hwa soe dat net forjaen, hwa ek fan Fryslân is der sûnder diel oan? De biweging allikemin, noch de literaire kritisi. It is fan need. Forjeffenis lykwols en mienskiplik diel foroarje neat oan 'e feiten. Fryslâns literatuer is net frijernôch. Hja mist de greate amme fan it soargeleaze. Hja komt likemin ta de hege jubel fan it himsels ûntteine as ta de greate, wylde skreau fan opstannichheit, en suver noch minder ta de moed fan 'e saeklike werjefte. Hja hat romtefrees. Hja wit gjin rjochte wei mei it hert, en bismoart toar hwat deryn wâllet of forpuozzet it út selsbigreatsjen oan triennen en sentimintele tragyk. It ûntbrekt har frijhwat oan spontaniteit, oan avontûr, oan feart, oan natuerlikheit en hwat de Hollanners onbevangenheid neame. Yn ûnderskate foarmen: tsjûgenis, moralisaesje, ideälisearring, klassisisme, forbittere krityk, is hja to min spul en hat gâns in forsearre elemint oer har. Dêrfandinne, dat hja mear produkt en leverânsje is as skepping, en mear eksperimint en konstruksje as frucht. En mar inkelen binne it dy't, bygelyks troch it avontûr fan 'e geast, troch in ascetyske wil, of troch in net ienris ûnboartlike flecht yn 'e mystyk fan ierde en kosmos, dêrboppe útkomme.

(Tonei mear.)