De Tsjerne. Jaargang 9

[p. 260]

Sjoerd van der Schaaf:
De wylde meaner.

Pake Jelmer fortelt.

Foarhinne diene de minsken har eigen dingen, foarhinne siet der noch hwat drystens en hwat avontûr yn. Hwat fûleiniger wiene hja, wol 'k mar sizze, net leaf mar ek net lef. Ik sil nou sa'n sawntich jier lyn wêze, doe tsjinne ik by in boer, in Merten Sytses, dy koe hast gjin folk hâlde, om't er sa greatsk en sa stymsk wie en gjin dwers wurd fordroech. Ik wie amper tsien jier en noch net ienris lytsfeint en fortsjinne twa kwartsjes boppe de kost; dochs wie ik fan moarns ier oant jouns let yn it spier. Sokke tiden wiene dat, en as der ien klage wie it de boer, de tsjinstberen moasten har mar deastil hâlde, binammen by Merten Sytses. En om't hja dat net altyd diene, koed er gjin folk hâlde, mei Maeije seach men hieltyd wer nije gesichten, mar sûnder help rekke er net, hwant der wie mear oanbod as fraech, wol 'k mar sizze. Allinne yn 'e ûngetiid, dan siet er faek yn need; dan koe elkenien wol oan 'e slach komme en kamen se net it earst by Merten Sytses, om de wearlich net.

Hawar, sa'n sawntich jier lyn dan, doe't Merten Sytses noch mar twa mieren hie, alhoewol't er tominsten fjouwer nedich hie, op in joun, kaem der in fint, rûch fan hier en burd it hiem op en bead oan om to helpen. Merten Sytses sei: ‘Dû likest mear op in bidler as op in mier’, mar hy stjûrde him net fuort. De rûge man sei: ‘Ik kin meane as de bêste en skoaid haw ik noch nea. Jow my mar ris in seine, dan lit ik jo ris hwat sjen’. Merten Sytses prottele en sei, dat de mieren har eigen ark meinimme moasten, mar hy siet yn need en helle in seine; en de rûge man sloech der doe yn in heal ûre in stik gers ôf dat it sahwat die. Fansels, doe koed er bliuwe; Merten Sytses hie op dat stuit de divel sels as ûngetider nomd as er him krije kind hie, wol 'k mar sizze.

Ja, nimmen hâldde fan Merten Sytses, greatsk en stymsk wied er, en syn wiif en beide dochters sloegen swé dat elkenien spriek der skande fan. Dochs moat er as jongkeardel net sa'n minne fint west hawwe. Mar der hie ris hwat west, syn broer wie der mei in moai stik jild en in oar syn wiif útnaeid nei Amearika. Dat siet him dwers; dat

[p. 261]

wie de angel, dy't sûnt yn syn flesk stiek, wol 'k mar sizze. Dêrom wied er stymsk en greatsk, mar dat haw ik letter pas bigrepen. Ik wie amper tsien jier, sa jong moast men doe al bealgje foar twa kwartsjes boppe de kost. De rûge mier sei, dat er De Jong hjitte; hy fortelde, dat hy jierren yn Dútsklân sitten hie, yn de minen, en dat elkenien him dêr wol koe. Mar nou wied er weromkomd, hy woe ris hwat oars, en hjir koene se him der net mear fan, alhoewol't er foarhinne wol in soad yn dizze omkriten tahâlden hie. Smoarch wied er ek, mar dat forwûndere net by in frijfeint, hwant hy sei dat hy gjin foarslachte en gjin neiteam hie, gjin libbene siel famylje yn de hiele wrâld.

Hy gyng nachts net yn 'e skuorre; hy hie in tinte, dêr't er yn sliepte, mar jouns kaem er earst noch by ús en fortelde allegearre nijsgjirrige dingen, dêr't ik nammers alles net fan bigriep, hwant ik wie noch mar amper tsien jier; mar hy koe ek moaije kunsten mei in mes. In grou knyft hied er, dat smiet er yn de hichte en fong it altyd wer goed op. De oaren doarsten dat net, it mocht harren net barre, yn 'e ûngetiid de hannen to bisearjen. Ek lei er de hân op in planke en stiek dan rêd mei de punt fan it mes tusken de fingers, it gyng altyd goed en somliken diene it him nei, mar tige foarsichtich. Letter yn syn tinte song er wémoedige lieten; Dútske lieten, seine se; ienris haw ik it heard, de measte kearen sliepte ik al.

De Jong, hjitte er, nei't er sei; mar wy neamden him de wylde meaner, sa'n ferske wie der ek yn dy tiid, en ik siz jimme dat jimme nea wylder meaner sjoen hawwe. Soms hied er allinne mar in broek mear oan; yn Dútsklân diene se dat allegearre, sei er, mar by ús wie it gjin wenst. De hierren hongen him om 'e kop en syn boarst wie ek rûch biwoechsen mei swart hier, en meane koed er as de bêste, dat hie hy net liigd. Fjouwer wike bleau er, doe wie Merten Sytses troch de greatste drokte hinne; hy gyng fuort mei it boadskip, dat er it oare jier weromkomme koe, mar dat er dan syn eigen seine meinimme moast en soargje der hwat himmelder út to sjen. Lykwols, de wylde meaner sei, dat as hy kaem, hy kaem lyk as hy wie; en as de boer him net ha woe, dan moast er mar in oarenien nimme. Sa lêbbich doarst oars nimmen to wêzen tsjin Merten Sytses, mar dizze De Jong wie frij man en Merten Sytses wied er treast.

De maitiids der op, doe't ik al wer in stik âlder en wizer wie en hast fan doel wie, ús heit to freegjen, my by in oare

[p. 262]

boer to bistellen, kaem der in foroaring yn Merten Sytses syn wêzen. Hy waerd nofliker en praetsker en dat kaem, seine se, om't er sokke goede birjochten hie fan syn broer út Amearika. Dy moast in soad jild fortsjinne hawwe en woe mei koarten oerkomme om mei Merten Sytses to rekkenjen; en in oar wiif hied er ek, ien dêr't er mei foar de kreammen lâns koe, fan goede komôf en hiel hwat better as it eksimplaer, dêr't er der mei hinneset wie. Dêrom waerd Merten Sytses hwat minskliker; greatsk wied er noch wol, mar stymsk net mear sasear, wol 'k mar sizze. Dêrfandinne, dat ik ek mar gjin war mear die om fuort to kommen, hwant sa jong as ik wie wist ik dochs tige goed dat eltse boer wol hwat hie, en ik krige der boppedat in kwartsje by en neffens myn âldelju hie ik foar myn jierren mar in gnap lean.

Tsjin de ûngetiid kaem de wylde meaner werom. It die ús allegearre nij, hwant hy hie it jier tofoaren mear tsjin Merten Sytses sein as dy him trochstrings fan in sljochtwei arbeider sizze liet. Mar Merten Sytses makke gjin spul, hy naem De Jong wer oan, alhoewol't dy der noch like rûch útseach en ek dizkear gjin seine hie. Merten Sytses tjirge him net yn dy dagen. Syn broer kaem mei gauwens, jild hie dy by him en in skoander wiif; in stik âld sear soe dêrmei út de wrâld wêze.

De wylde meaner sloech der wer likefolle ôf as de earste kear, hy meande mei in seine fan de boer, mar hy hie syn eigen mes yn 'e bûse, greater noch as dat knyft, dat er út 'e loft opheinde it jier tofoaren; hy hie nou lykwols in oare kunst bitocht. Jouns nei it wurk gyng hy mei it oare folk nei in âld houten bargehok efter de skuorre, en dêr soalden se fan in distânsje har messen yn. Hjir doarst elkenien wol oan mei to dwaen, hwant gefaerlik wie it net. De boer hat it grif wol witten, mar hy sei neat, alhoewol't it hok der net better fan waerd, hwant de splinters stauwen der bytiden ôf. De wylde meaner koe it fierwei it bêste. Earst smiet er fan fjouwer meter it mes rjocht yn it hout, mar op 't lêst koed er it fan tsien meter ôf. Dat die nimmen him nei, it moast net lykje. Mar hy oefene ek it measte; en doe't it mei in dei of fjirtjin de oaren al bigoun wie to forfelen, wie hy noch eltse joun dwaende.

As hy smiet, stie syn troanje earnstich as die der hwat wichtichs; hwa't him net koe, koe der bang fan wurde, mar wy, dy't him mienden to kennen, wiene net bang. Gnap dien! rôpen wy, as it mes wer ris triljend yn it hout stie,

[p. 263]

en letter lieten wy him mar yn syn wêzen, hwant ús nocht wie der ôf. Sa gyngen de dagen foarby, de ûngetiid skeat al moai op; en doe op in moarn sei de boer, dat hy twa dagen fuort moast en dat wy as divels trocharbeidzje moasten, oars soe it ús yn it lean skele. Dat hy syn broer ophelle, fortelde hy ús fansels net, mar wy wisten it dêrom wol. Hy sette ôf mei de iepen wein, dy liet er by kunde yn Akkrom stean, en hy gyng' mei it spoar nei Rotterdam dêr't de boat oankaem. De oare deis soene hja dan mei harren trijen weromkomme, hy en syn broer en de frou.

It wie in great barren en it lei wol yn 'e reden, dat de ûngetiders dy oare deis sa ticht mooglik by hûs bleauwen. Ja, it koe wol wêze, dat hja earst it fiere wurk dien hiene om, as Jabik Sytses en syn wiif kamen, net fier of wêze to hoegen. Hja kamen noch net iens sa gau. Pas let yn 'e middei seagen wy de wein oanriden kommen op 'e keale dyk. Doe lei elk it ark del en gyng by de skuorre stean, dêr't men alles sjen koe. Merten Sytses syn wiif en de beide dochters, opdien as stêdmadammen, stiene foar by de reed to wachtsjen. Foar de pleats wie it gers moai koart meand, de paden wiene oanklaud en yn 'e midden stiene greate pôllen rhododendrons yn 'e bloei. Ik wit dat allegearre noch tige goed, alhoewol't it sa'n sawntich jier lyn is. De wein swaeide de reed yn; in man gyng der rjochtop yn stean en stiek groetsjend de hân yn 'e hichte. Dat wie Jabik Sytses, nei lange jierren werom op it âlde sté.

En nou moatte jimme goed harkje. Ik tocht ynienen: Hwer is De Jong', hwer is de wylde meaner? Hy wie fordwoun. Hoe't er dêr sa ûngemurken komd is, wit ik noch net, mar doe't Jabik Sytses rjochtop stie yn 'e wein, dûkte ynienen syn rûge kop op yn de rhododendrons. ‘Sjoch dêr ris!’, sei ik kel. Hwat woed er? Ik hearde de lju nêst my roppen en bearen. Dêrjinsen smiet de wylde meaner mei in linige biweging hwat yn de wein. Wy seagen it blinken yn de sinne. En sjoch, Jabik Sytses, de hân noch yn de hichte, foel lyk foaroer. It wie bard yn in pear tellen. Wy hearden de needgjalpen fan de froulju. It hynder steg'ere. En fierderop spile de wylde meaner de wyk. Hy hie it messesmiten mar al to goed leard. As in harpoenier hied er op Jabik Sytses roaid. Rjochtop stie it mes yn dy syn boarst. De man wie kroandea.

Sels haw ik it nammers net sjoen. Hja hawwe it my forteld. Ik bin it lân ynflein en delfallen yn in heabulte. Dêr

[p. 264]

foun ús heit my oardel ûre letter. Ik trille doe noch oer de hiele lea. Ik wie noch mar alve jier; hwat wist ik fan de dea en fan sokke dingen as hate en wraek, wol 'k mar sizze? Undertusken hie de wylde meaner, dy't him De Jong neamde, him al lang by de polysje oanjown. Hy hjitte alhielendal net De Jong. Hy hjitte Bekkema en wie de man fan it frommis, dêr't Jabik Sytses jierren lyn mei nei Amearika útnaeid wie. En dochs wie it dêr net om, dat er it op Jabik Sytses forsjoen hie. Net dat dy har meinomd hie, mar dat dy har sitte litten hie, koed er him net forjaen. Hja liket it Bekkema witte litten to hawwen; hja liket him skreaun to hawwen, dat er har weidien hie as in âld pak klean, en ek, dat er meikoarten wolris weromkomme soe. Dêrom kaem Bekkema sa rûch fan hier en burd by Merten Sytses, hwant dy moast him der net fan kenne; dêrom oefene er him sa mei dat knyft, hwant syn oanslach mocht net mislearje.

Dat allegearre hat er foar de rjochtbank forteld. Lykmoedich hat er syn forhael dien, en lykmoedich hat er syn swiere straffe opnomd. Foarhinne diene de minsken har eigen dingen, hja wiene fûleiniger as tsjinwurdich, net leaf mar ek net lef. De Maeijes dêrop bin ik by in oare boer komd, om't der net mear to wêzen wie by Merten Wytses; hy wie greatsker en stymsker as ea.