De Tsjerne. Jaargang 9

[p. 218]

Jan Wybenga:
By de lapekoer fan Quatrebras.

It artikel ‘Snipper-program’ yn it earste nûmer fan it nije Fryske tydskrift ‘Quatrebras’ is anonym. Bliuwt de identiteit fan de skriuwer dêrtroch forhoalen, syn kwaliteiten as stilist net. En dêrneffens moat men it as in forstannige set wurdearje, dat er mar yn de anonimiteit ûnderdûkt is.

Heal en heal programmatysk fan opset, soe it stik redaksioneel wêze kinne en skreaun troch ien fan de trije redaksjeleden, dy't as ‘gek’ oantsjinne wurde, of, by wize fan ‘teamwork’, troch alle trije mei elkoar. Mar it wol jin dochs min oan dat in tekst dy't sa kreas op algemien Frysk-stikje-peil bliuwt, troch in authentike gek of in psychopathysk triumviraet opsteld wêze soe.

Lit my dus oannimme dat de gekkens fan de redaksjeleden mar gekheit is, dat se ‘mar krekt dogge oft se gek binne’ om mei har blêd komme to meijen ‘sa gek as se binne’. De tradysje fan de agraryske gebieten sil grif it redaksioneel bitrouwen rjochtfeardigje, dat sa'n wize fan opkommen de jongerein net as oerdwealskens, mar as in deugd tarekkene wurdt. De redaksje bliuwt yn styl. As hja der op oanwol, kin hja ek sûnder biswier mei har fikty fan unanym gek-to-wêzen, to plak komme yn it gearraensel fan fiktys en fiktive ynstellingen dat Fryske Biweging hjit. Oangeande de trije kondukteurs op de lijn Quatrebras kin men fan dat it bêste forwachtsje.

It artikel ‘Snipper-program’ set yn mei de forklearring dat de redaksje net fan doel wie ‘om fuort de earste kears al in programmatyske flagge to hisen’. Hwerom hat se it, yn 'e goedichheit, dan al dien? Rounom wurdt sa drok flachjehyst en by de mêst sprutsen, dat men koarje soe fan flaggen en frasen.

It leit lykwols net oan de redaksje fan Quatrebras mar oan dy fan ‘De Tsjerne’ en binammen oan Fedde Schurer, dat it goede foarnimmen loslitten is en it ‘Snipper-program’ opsteld. De redaksje woe winliken sa raer net, hja woe ‘net úteinsette mei in posysjekiezen foar De Tsjerne oer’. ‘Mar ien en oar waerd ús net gund; en dat leit him oan dyselde Tsjerne. Ommers, hwat is de saek?’

[p. 219]

Dy ‘saek’ dan is de ‘saek’ Tsjerne-Snipperdag, ien fan de noch net forneamde Barbertje-affaires fan de tweintichste ieu. Dêroer lit Quatrebras omdat hja it needsaeklik achtet ‘in eigen lûd’ hearre. Dit eigen lûd fan Quatrebras is hwat geprottel yn 'e brijpot. It komt der op del dat it stikje fan Fedde Schurer yn it Maeije-nûmer fan De Tsjerne de wy fan Quatrebras in smaek fan minne margarine yn 'e mûle brocht hat. Nou is dat op himsels neat net slim. Dy't it lêzen op 'e tonge set, moat net lêze, en, as er it dochs net litte kin, net oer de minne smaek neijeuzelje. It liket mei dizze skriuwer ek hwat ta to fallen, hwant in pear rigels fierder is er, nei in pear fragen nei dingen dy't him net oangeane, al drok to set om programmatyske opmerkings op to hingjen oan in kapstok-mei-minne-margarine-smaek dy't Fedde Schurer foar him delset hat.

Op it praet oer de ‘Snipperdag’-saek sil ik hjir net fierder yngean. Botte dúdlik is it net. It hat hwat to krijen mei suvering, oarlochssolidariteit, talint, gefaer foar de bûtewacht oer en mear fan dat. Ik wol allinne in pear kanttekeningen meitsje by de lêste helte fan it ‘Snipper-program’, dat opmerkings oer litteratuer ynhâldt.

It startpunt leit by de opmerking dat de Fryske litterauer fan it bigjin ôf syn engagement hawn hat oan de Fryske Biweging. Yn dit sintsje, in frase út it Frysk-nasionale archyf, opgnist mei it wurd ‘engagement’, is in biweging'sideael fêstlein, net in réele forhâlding. Yn dizze nije redaksje wurdt de Fryske Biweging ‘une littérature engagée’ op side plakt, wylst mei fan de bilangrykste Fryske skriuwers har altyd biweging litten hawwe.

Doe, yn '46, kundige Fedde Schurer yn it earste nûmer fan De Tsjerne oan, dat de bining forbrutsen wie. ‘Yn ûnderskate opsichten kin men dy ûntjowing yndie winsklik en needsaeklik achtsje. De measte minsken kinne nou ienris net tagelyk skriuwer en politicus wêze, sûnder dat ien of beide der ûnder lije. Mar hwat minder wie: dat de Fryske litteratuer yn syn foaroanmannen weromfoel ta in aestheticisme à la Tachtich’. Men fielt nou dochs oanstriid to freegjen: Hwa of hwat snijt dêr mei dy Quatrebrasman út? Hwant hwa binne de foaroanmannen dy't nei it rampjier '46 sa djip weromfallen binne? Is de Fryske litteratuer in kompleks mei foaroanmannen? Hwat hâldt de term ‘aestheticisme à la Tachtich’ yn forbân mei de

[p. 220]

lêste acht jier Fryske skriuwerij yn? Ik tink dat de skriuwer hjir jitris stroffelet oer de Biwegingsfraseology. De foarstelling fan ‘une litterature engagée’, mei foaroanmannen, past yn de tinkskema's fan de nasionalist, dy't altyd min ofte mear op sa homogeen mûglike kompleksen rjochte binne. It folk is opboud út korporaesjes fan kunstners, boeren, intellektuëlen, e.o., dy't elk apart en meiïnoar ta heil fan de naesje warber binne. Mei it possessivum ‘ús’ kin elk individu fan it folk der mar frij oer biskikke: ús kunstners, ús boeren ensfh. En in kunstner dy't it forpoft om út in x-nasionael ‘engagement’ wei to skriuwen, wurdt as aestheet diskwalifisearre.

Dochs is alles noch net forlern: ‘wy jongeren witte, dat foar ús it Frysk-nationale engagement net forbrutsen is, mar opnommen yn in wider algemien minskelik engagement’ stiet yn Quatrebras to lêzen. Mar as ien fan dy jongeren nou ris fierder sjocht as syn noas lang is en ta de konklúzje komt dat it nasionalisme, likefolle oft it rjochte is op in poppelantsje of op in wrâldsteat, ‘une mauvaise foi’ is? En as it dy jongere dan fierder ris dúdlik wurde soe, dat elk dy't foar it nasionalisme keazen hat, op in dei dy kar forsmite moat, wol er net mandélich wurde mei in sinister ploechje potfortarders fan de fraseology dy't er mei opset hat?

De skriuwer yn Quatrebras slacht nou inkelde rigels oer en ik, dy bisykje him op 'e foet to folgjen, doch dat dus ek. Nei in nije oanfal op Fedde Schurer en De Tsjerne-redaksje dy't ‘yn wêzen’ alle Friezen dy't tafallich tagelyk kunstners binne foar skut setten hat en efkes letter de Fryske artysten yn 'e steek litten hat, draeit it út op in soarte fan peroraesje, en op in strieminnen ien. In bledside yn de trant ‘vurige jongeling’, mar bitize, hoewol bitiden dúdlik ûnhygiënysk: ‘(De situaesje) dêr't wy ús King Louis-sygretten yn smoke to'n koste fan it heechst nedige om to bistean foar in hiele Yndonesyske famylje fan forhongerjende stakkerts’. ‘De werklikheit sels skreaut, raest, flammet op en klaget oan, yn alle sellen fan in hiel tafallich fleis-en-bloed-minske, dy't it sjocht, dy't it fielt oant yn it murch, dy't wurdt! De kunstner.’

It muoit my tige, mar ik bin sa frij net fan de skriuwer

[p. 221]

oan to nimmen, dat ‘de werkelikheit’ in mâlgûlende, fjûrspijende draek is, dy't har tjirget as in wyld yn teannen en earleltsjes fan de kunstner. ‘De werkelikheit’ bringt gjin kanûnen tsjin mosken yn 't fjild. Dat show-nûmerkbliuwt reservearre foar hearen rhetoaren, dy't mei de tael op 'e rin slane. Es sind nur wir Menschen, die schieszen und läuten. As ‘de werklikheit’ ús as sitroenen útknypt, en forsutere, alhiel út model, op 'e greate bult smyt, dan docht hja dat efficiënt. Sûnder lûd to jaen. En krekt dat is it binearjende fan it hiele affearen.

Binearjend is bitiden ek dat men ‘de werklikheit’ net mei in theory forswetse kin. As redakteur fan De Tsjerne docht it my deugd dat ek de redaksje fan Quatrebras wit: ‘dat de kunstner yn syn kreaesje net oars kin en net oars docht as posysje kieze’. De ‘oankommende’ skriuwers yn it Frysk dog'ge dat ek, hja kieze meastepart foar in puérile romantyk, nei 't bliken docht út hwat der fan harren wurk yn Tsjerne, Golle en Quatrebras opnaem is. En hja skriuwe hast allegearre min.

Mar om de fikty fan ‘ús’ litteratuer ophâlde to kinnen, moat der op syn tiid in nije generaesje foar it ljocht komme, sille ‘ús’ litteratuer-historici nou ‘gematigd optimistisch’ bliuwe kinne, en letter net mei in lakune komme to sitten. Dat lêste soe in earmoedigen yndruk meitsje op 'e bûtewacht; foar ‘litterair Hollân’ oer wiene wy yn dat gefal nergens. Dy't de kontinuïteit fan ‘ús’ litteratuer rêdde wol, stiet, hic et nunc, foar de paradoksale opjefte ‘de werklikheit’, dy't har net forswetse lit, to intimidearjen.

Op dit stuit is der yn Fryslân, hwat de jongste litteratuer oanbilanget, neat as de theory, dy't troch Jo, achte hear opsteller fan it ‘Snipper-program’, sa biroerd foardroegen wurdt. Miskien is dat better as neat: in tige smelle basis foar takomstforwachting. Yn elts gefal is it, sels yn dizze bihyplike situaesje, net ûnaerdich dat Jo, blynseach en mei it folle fjûr fan Jou stûrtske rhetoryk, in imaginair aestheticisme op 'e hûd springe.