De Tsjerne. Jaargang 9

[p. 199]

Jo Smit:
It komplot.

Bist' in Frysk-nasionalist? Bist' in Frysk-nasionalist - bist in Frysk -, sei oan ien wei troch de trein dy't nei Den Haech stoude.

Bist' in Frysk-nasionalist - bist' in Frysk-nasionalist... Jelle bisocht it net to hearren, mar de trein liet him gjin kâns. Bist' in Frysk-nasionalist.... Hwat diveker! Wie hy gjin Frysk nasionalist? Hwa oars as Jelle wie it hieltyd.... Krekt, tocht ik ek! En hwa stie altyd....? Nou dan! Bist' in Frysk-nasionalist? húnde de trein falsk.

Goed, hy siet nou yn de trein nei Den Haech. Mar hwat soe dat? Dizze reis tsjinne dochs allinnich om yn eigen gea in stik brea to fortsjinjen.

De trein joech g'jin krimp.

‘Hald dy de bek, ju’, sei Jelle.

Hy wie gjin forrieder, hy sette him net earne oars nei wenjen, hy woe yn eigen doarp libje en arbeidzje.... Wis, mar nou g'ie er nei Den Haech.... Nei Den Haech om eksamen to dwaen.... dat kaem der dus winliken op del om dêr tastimming to freegjen om op it doarp.... bist' in Frysk-nasionalist - bist' in Frysk-nasionalist.

Eltse joun op 'e nij de holle oer de boeken. De slûge holle faek, de wurge holle. En dat allinne om't Den Haech dat sa woe. Den Haech sei: dou meist Frysk nasionalist wêze, dou meist yn dyn doarpke wenje en dêr de kost fortsjinje, ja, dat mei allegearre wol, mar earst silst de holle bûge.

De slûge holle, de wurge holle....

‘As ik nouris sakje!’, it skeat him as in mês troch de lea. Hy waerd kjel, taestte freegjend om him hinne om treast.

Bist' in Frysk-nasionalist - hime de trein.

*_**

Yn Den Haech hied er it twa ûren oan tiid, foar't it safier wie. Hy kuijere dêrom de stêd hwat yn, seach lytsachtsjend nei de Haechske hearen en trystich - heal sûndaer, heal bikearde - nei de froulju mei de blijreade lippen en de tripkjende skonken.

[p. 200]

Hy roun al in skoft en doe lies er in nammebuordtsje: Mauritskade. De neef fan Willem Loadewyk; soe dy hjir ek in strjitte nei him neamd hawwe? Faeks dy sydstrjitte. Hy gie de hoeke om: Karel Roordastraat.

It wie in stille strjitte dêr't er troch kuijere. De iene kant wiene meast eftereinen fan pakhuzen, gâns bline muorren mei skibbige doarren. Oan syn lofterhân wiene earst huzen mei hege stoepen, doe kaem der in lange muorre mei stikken glês der boppe op, yn semint Grif in tún dêrefter. Healwei de strjitte stie in platte wein, in greate Bels derfoar. It trottoir, fan lytse giele stientsjes, wie mar smel, dat hy moast it hynder deun foarby. De greate bolle eagen fan it dier liken dea, sûnder ljocht.

Jelle huvere en stapte fluch foarby.

Op itselde stuit bûg'de it hynder de kop fansiden, loek de boppelippe op en de grouwe giele tosken klapten opinoar, mei in stik fan Jelle syn jas dertusken. Krak gie it, en syn hiele revers wie fordwoun. Jelle flokte.

De Bels stie wer nuet en ûnbiweechlik.

It eksamen.... Sa koe men dochs net op in eksamen komme. En men kin jin dochs net samar de revers fan de jas frette litte. Hy soe it harren witte litte! De fuorman lykwols wie nearne to bikennen. Jelle wachte en eage ûnderwilens de strjitte lâns. Gjin minske to sjen, gjin boartsjende bern, gjin boadskiprinnende froulju, gjin mânlju dwaende mei har wurk. De fuorman soe fuort wol komme. Hokker doar soed er efter fordwoun wêze? Fan hwa soe de wein wêze? Fetten leine derop. Grif bier. Of wyn, ja, of jittik fansels. Jelle pandere om de wein hinne. Ministerie van Binnenlandse Zaken stie derop. O, wie it dat! Nou, hy soe in bêste skeaforgoeding easkje. Wie my dat in manear fan dwaen, ien troch in hynder syn knappe klean forskuorre to litten? En dat die dan binnenlânske saken! It moast net mâlder.

Jelle wachte lang, de strjitte bleau leech. Wachtsjen duorret altyd lang, sei er. Hawar, dêr wie er wol ta biwend. Yn de Frysk-nasionale striid.... Bist' in Frysk-nasionalist. Nou wie it lûd fan dy trein noch yn syn earen hingjen bleaun. Bist' in Frysk-nasionalist. Lûder en lûder gounze it him yn 'e earen. It wie net de trein, it wie de stille strjitte sels. Hy forpofte it langer, hy hoegde net mear to wachtsjen, hwant hy wist hwa't er oansprekke moast.

Doe't er wer yn de drokte kaem, wied er tige hoeden.

[p. 201]

It gounzjen yn syn ear wie ophâlden, mar nou siet syn jaske him dwers. It jaske sûnder revers, dêr't er mei foar idioat roun. De lju dy't him foarbykamen lykwols seagen by him lâns. Ja, sabeare dan, hwant hy fielde hoe't hja gniisden as hja efter him wiene. Hy fielde hoe't har eag'en, tûzen tagelyk, him yn 'e rêch boarren. Hja laken sûnder lûd, Haechsk en gemien. Draeide er him om, dan bearden se as wie der neat. Hy soe har mar gewurde litte. Mar dochs, doe't er in pisherntsje seach, skeat hy deryn, bliid efkes frij to wêzen fan dat stikeme gehún. Mar hjir wie it it wetter, dat boppe út in soarte koperen knop brûsde en by it útsleine stik je muorre lâns spielde. It sei dúdlik: bist in Frysk-nasionalist. ‘De Deale ja, dat bin ik’, sei Jelle. ‘It stjonkt hjirre, it is hjir echt Haechsk, mar ik bin it.’ Yn syn festjebûske foun er in eintsje potlead en hy skreau op 'e muorre: ‘Hjir hat in Frysk-nasionalist stien to pisjen.’ Hy hie der graech by skriuwe wollen: hjir, op dit stikje Den Haech, op hiele Den Haech en op hiele Hollân ek, mar de punt fan syn potlead wie samar ôfsliten op dat rûge beton. De mannichste koe er der net iens mear by sette, mar dochs biseach er mei foldwaning syn wurk en makke him net mear lulk dat it wetter mar oanhâldde fan húnjen. Fortrietlik wie dat al. Hawar, hy moast fierderop, mar doe't er, nei eefkes yn 'e útgong fan it herntsje yn bistân stien to hawwen, him yn it forkear jaen soe, kloppe in man him op it skouder. ‘Soed er my kenne?’, tocht Jelle, hwant hy wie der wis fan dat hy de man net koe. En dochs, der wie hwat oan him dat him bikend foarkaem. Ynienen wie it him klear: de man hie ek gjin revers oan syn jaske.

In waerm fielen skeat Jelle troch de lea: hy wie it net allinnich yn it greate Den Haech, dy't der sa healwiis by roun. Der wie noch ien, der wie noch ien.... En dy oare die sa rêstich en selsbiwust, dat Jelle sykhelle rommer.

De man kaem hiel deun by him, seach him lyk oan en sei heal lústerjend: ‘Dus Jo hearre der ek by?’

In Fries, hie 'k n't tocht? Jelle fielde sa'n tankberheit dat hy hie graech ja sizze wollen, mar hy hâldde dat yn en sei: ‘Hoe bidoele Jo?’

‘It is in komplot’, sei de oare.

In komplot! Op itselde stuit wist Jelle hwat him hieltyd al yn 'e efterholle sitten hie, en dat gjin foarm krije kinnen hie: in komplot!

[p. 202]

‘Jo binne dizkear it slachtoffer’, forfolge de man.

‘Mar’, kaem er forheftich, ‘wy litte it der net by sitte - wy foarmje in kontra-komplot. Hja tinke dat hja ús hawwe, mar krekt dêrmei forsinne hja har. Wy witte nou ommers dat wy der by hearre.’

‘Hoesa?’, moast Jelle witte.

‘Us jaske’, sei de oare koart. ‘Sa koe ik Jo ek. Mar wy moatte op ús iepenst wêze. Hja steane nearne foar.’

Skrillich seach er om him hinne, Jelle folge dy loaits en fielde himsels sterker wurden.

‘Forline jier moast ik yn Den Haech wêze’, bigoun de man wer. ‘En hwat hiene hja doe to dwaen? Hja lieten in hynder op my los fan binnenlânske saken.’

‘In Bels’, sei Jelle.

‘Foar in platte wein....’

‘Mei bierfetten. Jo binne grif Frysk-nasionalist?’

‘Dat bin ik’, andere de man. ‘Ik praet g'jin wurd oars as Frysk, ek hjir yn Den Haech net. Ik gean foar neat en nimmen oan kant.’

‘Ik stean nêst Jo’, sei Jelle. ‘Hwat my fan 'e middei oerkaem is....’

‘Fortel it net’, sei de man, ‘ik wit it. It is in komplot.’

‘It is in komplot’, sei Jelle.

Petearjend rounen hja troch. ‘Sjochst dy polysje wol, dy't ús efterop komt?’, frege de man. Jelle hie him sjoen en hja bisleaten krekt to dwaen as wie de polysje der net.

‘Ik haw der lak oan’, sei de man.

Hja praetten lûder as to foaren, hwant lyk as Jelle sei, de lju koene har dochs net forstean en boppedat, de geheime plannen kamen letter. Dan moast der lústere wurde, nou net. De polysjeman mocht harren dan al net forstean, hy makke diel út fan it komplot, en Jelle en syn maet sieten al fêst doe't hy him réalisearre dat er eksamen dwaen moast. ‘Soe ik harren dan dochs noch yn it Hollânsk sizze moatte dat ik foar it eksamen moat?’, sei Jelle mankelyk tsjin syn lotgenoat, mar dy wie der pûr op tsjin. ‘Dêr is 't harren krekt om to rêdden’, sei er, ‘om Jo fan dat eksamen ôf to hâlden.’

Jelle seach dat yn en die fierder gjin war om de mannen hwat yn it forstân to krijen. Mar nammersto mear lei er oer mei Auke, sa hjitte syn nije maet. Hja soene harren neat skine litte en har plannen rémeitsje. Underwilens wie it wachtsjen der op, dat hja njonkenlytsen manmachtiger

[p. 203]

wurde soene. Dan koe it kontra-komplot earst goed op gong komme. Hja lieten alles mei har dwaen en diene gjin tsjinwar, mar wol makke Jelle him tige lulk, doe't hja al foar de twadde of tredde kear op in oar plak wiene en in foech dokter him wysmeitsje woe, der wie yn hiele Den Haech gjin Karel Roordastraat. En Binnenlandse Zaken mocht dan al yn Den Haech wêze, dat hâldde der gjin platte weinen op nei.

Dokter liet sels in plattegroun fan Den Haech sjen. Jelle liet him net forrifelje troch in kaert. - Mar in lyts kunstke mei sa'n komplot efter jin -, dat sei Auke ek. ‘Wy litte ús net bilazerje’, sei er en sloech mei de fûst op 'e tafel en sei hwat him der fan tochte. Mar dokter bleau like freonlik, en doe like it Jelle ta dat er in die fan selsopoffering dwaen moast. Goed, hja koene him, Jelle hjir hâlde, mar syn freon.... koe dy net frij?

Auke woe der hwat fan sizze, mar Jelle lei him it swijen op mei in knypeach en doe hâldde hy him der bûten.

Dokter frege Jelle alles oer Auke, en by einsluten sei er, Auke koe gean en stean hwer't er woe.

Eefkes klonk doe alles hiel fier wei. Jelle fielde in waerme weach fan goedens troch him hinne gean, it waerd him dwyl foar eag'en.... ‘Auke’, preuvele er.... mar doe't er wer ta himsels kaem wie Auke der noch. It forwûndere him net dat it sa wie. ‘Dû koest better fuortgean’, bisocht er to sizzen. Mar Auke sei, dêr wie gjin kwestje fan. Jelle wist it sels eins ek wol, der koe gjin kwestje fan wêze. Hy en Auke sieten yn itselde skûtsje, togearre stiene hja sterker as elts op himsels.

* _* *

Jelle hat him der by dellein, lyk as er him by safolle deilizze kin, om't djip yn him it fjûr lôget.

Eltse dei freget dokter: ‘En...., is Auke der noch....?’

Ja, hy is der noch, en ûnderwilens is Wibe Tuinstra der ek. Dy hjit krektlyk as Jelle syn eardere freon op it doarp, mar hy is as it der op oankomt sa aerdich wol. Wibe moast op in dei yn Den Haech wêze en doe kaem er troch de Karel Roordastraat en dêr stie in hynder en wein....

Mar it kontra-komplot waechst oan, it waechst....