De Tsjerne. Jaargang 9

[p. 190]

Toanielkronyk:
Saint Joan.

It wie in goed idé fan de Nederlandse Comedie, dy't dit jier de Amsterdamske Stêdsskouboarch bispilet, dat hja as ien fan har earste klassike drama's Saint Joan fan Shaw op 'e planken brocht. Al to lang wie it lyn, dat it Nederlânske publyk dizze Jeanne d'Arc sjoen hie.

Shaw hat syn Saint Joan skreaun nei Jeanne' hillichforklearring yn 1920, doe't er al oer de sechstich wie. It is syn masterpiece wurden, dat him forgoed yn de rige fan de ûnstjerliken brocht hat. Doe't professor Huizinga it lies, moat er sein hawwe: Jeanne d'Arc hat twa wûnders dien: yn de 15de ieu hat hja Frankryk rêdden en yn de 20ste ieu, hat hja de synikus Bernard Shaw, dy't altyd om de as fan syn eigen fornimstigens toppe, op 'e knibbels brocht en him ynspirearre ta ien fan de greatste drama's.

Yn de epilooch, as Jeanne hillich forklearre is, seit Dunois tsjin har: in heal ûre om dy to forbrânnen, myn leave hillige, en fjouwer ieuwen, om de wierheit oangeande dy to ûntdekken. It is gjin lytse eare foar Shaw, as men hjir sûnder oerdriuwing oan taheakje mei: mear jit as de kanonisaesje hat dit drama fan George Bernard Shaw de Faem fan Orleans yn it ljocht fan de wierheit set. Fiif ieuwen, oant 1923, hat it duorre, ear't hja yn de litteratuer it plak krige, dat har eigen profesij ta definitive forfolling brocht: troch it fjûr sil ik ta it hert fan it folk gean. Sa't Shaw mei in greate histoaryske kunde, in flymskerpe ratio, in ûnbitinge earbied en in fisionnair dichterskip har útbyldet yn har réele minsklikheit en útsûnderlike greatens, hat nimmen foar him it dien.

By Shakespeare is hja net folle mear as in ordinaire soldatehoer, by Schiller fordrinkt hja yn in swimeljende Dútske romantyk, Voltaire biflybket har mei syn domme spot. Dan bigjint yn de 19de ieu har dage yn de litteratuer en wurdt hja om bêst forhearlike. Krekt hwat to oerdwealsk, om har ta haedfiguer fan in great minsklik drama to meitsjen. Ornaris sjocht men har to iensidich: oan de iene kant as de heldhaftige frou, de ûnwjersteanbere soldaet, oan de oare kant as it devote fanke, it mystyke wêzen, de dimmene martleresse. En hast allegearre forfalle hja ta in simpel swart-wyt-skema, dêr't de hillige ûnskuld formoarde wurdt fan in binde smjunten.

De Joan fan Shaw is in soun, fitael, moedich, bijeftige doarpsfanke, dy't yn bloed en siel oertsjûge is, dat God har roppen hat om Frankryk to rêdden en rjocht op har doel ôfgiet. Sawntjin jier âld lêst hja politisi, biskoppen en generaels it leksum op en sprekt sûnder reserve har forachting út foar al dy har stomme stikken. Hja biskermet en fitert har eigen kenning en ferget de Ingelske kening har hearrich to wêzen. Hja sprekt it foar har tiid ûnforsteanbere wurd: Frankryk foar de Frânsken en Ingelân foar de Ingelsken. Tsjin de tsjerkefoarsten, dy't har op 'e knibbels bringe wolle, biropt se har op in heger gesach: har stimmen, har gewisse. Hja fljocht mei har wyt findel as earste by de stoarmljedders op en fiert as generael in nije strategy yn, dêr't nimmen minder as Napoleon letter de greatste biwûndering foar hie. Om koart to kriemen: hja is in geny.

[p. 191]

Mar hja is mear. As soldaet mank de soldaten libjend, hawwe de greatste swankebasten fan de midsieuwen in folsleine earbied foar har. Nimmen weaget it yn har bywêzigens to flokken of in ûnhuer wurd to sizzen. Op har wyt findel steane de wurden: Jezus, Maria. Hja boarst yn triennen út, as hja de Ingelsken, de poor goddams, blieden sjocht. Hja ûntflechtet de hulde fan de mannichte, om yn tsjerke to bidden. Hja easket net allinne Frankryk foar de Frânsken, mar ek de Frânsken en har kening foar God op. Hja is geny en hillige.

Yn har naïvens bigrypt hja net, dat gjin tiid sokke frjemden fordraecht, dat alles hwat namme, prestiizje, adat en tradysje op to hâlden hat, har frezet en hatet. As hja nei de brânsteapel giet, stekt nimmen in hân út om har to helpen. Kening Karel, dy't hja kroane hat en de kameraten, dy't hja fan oerwinning nei oerwinning laette, fiele it as in bifrijing, dat hja har kwyt binne.

Har rjochters wiene net in ploech rankuneuze dogeneaten, mar yn 't algemien rjochtskepen minsken, dy't har neffens eare en gewisse birjochten. Hja soene har rêdden hawwe, as hja net to fier boppe harren bigryp stien, as hja net in geny en in hillige west hie. Har wei wie dy fan de greate iensumen út de skiednis: hja rêdt har folk en kriget de deastraf as bileanning.

Sa set Shaw it libben en de ûndergong fan de Faem yn it ramt fan in universeel drama. Mar sa stelt er ek oan de spylders de heechste easken en ferget binammen de haedfiguer op in bigenedige kunstnerskip.

De krêften, dy't de Nederlandse Comedie op 'e planken bringt, binne fan in formaet, greaternôch om to jaen hwat de auteur bidoeld hat. As men bliid en foldien, mar dochs net yn alle opsichten optein is oer dizze opfiering, leit dat grif mear oan de Ingelske regisseur Seale as oan de spylders. De dékors wiene net allegear suggestyf, de útrissing fan party figueren koe wolris in bihindering west hawwe, om har los en frjj to spyljen. Generael La Trémouille (Paul Huf) is in bolder jende izerfretter en hie nou krekt gjin thémûtse op 'e holle hawwe moatten. De master-boal wie oars net as ien bonk mantel en mûtse, en allinne om't der lûd út dy doeken kaem, wist men, dat der in minske ûnder dit karnavalsmasker siet. De aertsbiskop fan Reims (Philippe la Chapelle) like wol hwat op in Sinteklaes. Gilles de Rais, Blauburd, hie in burd, sa blau as rogge blommen. Dit meije kleinichheden lykje, mar krekt yn dit stik, dêr't de greate psycholooch Shaw gjin statyske typen, mar minsken fan fleis en bloed skept, dy't dynamysk bihelle binne yn in binearjend drama, binne it wichtige faktoaren.

It earste bidriuw, grif ûnder in to strakke ynfloed fan de regissear, skaeide soms de klowneske kant hwat út. John Gobau as Robert de Baudricourt âlle to lûd en sloech to drok mei de fûst op 'e tafel.

Han Bentz van den Berg as generael Dunois oertsjûge daliks en Han Rigters as de slûchslimme Ingelske politikus Warwick wie treflik. It fjirde bidriuw, yn in Ingelske legertinte, dêr't Warwick, biskop Cauchon (Ton Lutz) en kapelaen De Stoqumber (Joan Remmelts) it komplot tsjin de Faem smeije, krige de spanning en de sfear, dy't dit drama easket. De flitsende, flymjende dialogen fan Shaw krigen hjir de dynamyk en it dramatysk aksint, dy't jin

[p. 192]

alhiel meinamen. Sa gyng it op it hichtepunt oan, de foroardieling fan Joan, dat op heech niveau spile waerd.

Fansels is yn dit stik de titelrol de allesbihearskjende. Lyk as de skiednis de namme fan party machtigen allinne biwarre hat, om't hja mei Joan yn kontakt stiene, binne ek yn dit drama sels de bilangrykste figueren net mear as planeten, draeijend om ien sinne. Ellen Vogel koe dizze rol oan. Yn it earste bdriiuw, dat to stroef yn 'e hannen fan de regisseur siet, oertsjûge hja noch net. Stadichwei lykwols spile se har frij, spile se net mear, mar wáérd hja Joan. Yn de kathedrael fan Reims, nei de kroaning, as it folk wachtet, om Joan to bijubeljen, byldet hja great en oangripend de Faem út, dy't op it hichtepunt fan har wûndere karrière fielt, dat de maten har forlitte sille, dat ûnk en ûndergong har wachtsje, dat hja ‘mar ien jier duorje sil’. Om dizze hege, iensume figuer hinne wurde kening, prelaet en generael, dy't har ienriedich oanblaffe en bipreekje, wei. Yn it bidriuw fan de foroardieling bliuwt hja op dit peil. Alle trije kanten fan de foroardiele spilet hja mei deselde oerjefte en oertsjûging: it tamtearre bern, dat yn har jammerdearlik finzenispak mei great élan fjochtet foar har rjocht, har stimmen, har kening, har God; it forsleine fanke, dat nei safolle lijen en krúsforhoaren brekt, as hja it ark fan de boal sjocht, en skuld bikent; en it heldhaftige bern fan God, dat har skuldbikentenis forskuort en de rjochters har flamjende wurden yn it antlit smyt: Stook jimme fjûr, myn stimmen wiene fan God en jimmes fan de divel.

Dit stik koe in epilooch net misse, seit Shaw yn syn foarwurd, om't Joan har skiednis yn Rouen net út is, mar bigjint. Dêrom lit er har hjir as hillige forskine en it is in masterstik op himsels wurden. Hoe boeijend Ellen Vogel yn dizze epilooch ek tsjûge, it like my dochs ta, dat it geny har hwat better lei as de hillige. En dat hja oan de ein, dêr't Shaw mei inkelde wurden yn in uterste klimaks it hiele drama gearfettet: ‘O God, dy't dizze moaije ierde skepen hat, hwannear sil hja ré wêze om dyn hilligen to ûntfangen? Hoe lang noch, Hear, hoe lang?’ efkes ûnder it peil fan de dramatyske heechspanning bleau, dy't men fan har forwachtsje mocht.

Al mei al hat hja lykwols dizze greate rol goed en geef spile en biwiisd, dat hja in aktrise fan formaet is.

INNE DE JONG.