De Tsjerne. Jaargang 9

[p. 164]

E.B. Folkertsma:
Forhael fan twa minnen.

Ypk fan der Fear. De Breugeman Komt. Roman. Omslach- en bân-ûntwerp fan Diet Huber. Drukkerij Laverman N.V., Drachten, 1953.

Ypk fan der Fear is in moedich skriuwster; hja doar de taest nei en yn in great ûnderwerp oan. Dat is gjin bjuster drok forskynsel yn 'e Fryske literatuer, en men soene winskje, dat mear fan ús skriuwers dy moed of byneed de weach hienen. Hwant foaral net minder as de kunst fan 'e biskriuwing biskaet de kar fan 'e ûnderwerpen de bilangrykheit, de rang en de bitsjutting fan in literatuer. Net, dat dêrom elk boek in great ûnderwerp easket: ek it lytse kin troch syn bihanneling great wurde of suggesty fan greatens jaen. Mei dat al mankeart der hwat oan in literatuer en har skriuwers, as de wrakseling mei in greate, yn harsels bilangrike stof mar hiele seldsum foarkomt.

Nammersto mear rjocht en reden hat de krityk lykwols, as in skriuwer him dêr dochs oan weaget, strange easken to stellen. Net allinnich om't sa'n boek de muoite fan in strange krityk wurdich is en der rjocht op hat, mar ek om't de taest nei it g'reate gefaren meibringt: gefaren fan minne bihearsking, krampeftichheit, holheit, pathos, rethoryk en sentimintaliteit.

Ypk fan der Fear hat har weage oan ien fan 'e ûntsettendste en nauwerneed wer to jane drama's, dy't ea oer tsjerke en wrâld kommen binne: it oardiel fan 'e Werdoperij. En lyk as de titel al oan- en it forhael sels útwiist, hat hja bisocht, it nei to byldzjen yn 'e sidderjende, by tiden ekstatysk opdreaune spanning tusken de ierdske en de himelske leafde, In ûndernimming, einliken amper minder as tael- en kunstgeny easkjend; hoe hat hjà it der ôfredden? Is it har slagge, ik siz net fan sok in diaboalysk ûnderwerp in geniael byld to stallen, mar de lêzer yn alle gefallen in suggesty fan in stik heech en djip libben mei to jaen, dy't de stof net al to ûnweardich is?

Hwat dizze skriuwster allerearst tsjin hat en dat him binammen by sa'n hege taest bisnijt, is har rûgens. Dy bi-

[p. 165]

gjint al mei de stavering, giet troch yn tael en taeleigen, en stiet faeijernôch ek net foar de bylding. Nou en dan komt Ypk fan der Fear spontaen wei ta in eigen, forrassend byld, mar yn 'e regel ûntbrekt der to folle persoanlik en suggestyf karakter oan. Al to faek mist har de wisse gryp en kar fan it wurd dat direkt oertsjûget fan syn needsaek. Dat is in argewaesje, binammen mei't it sa net hoegde, tominsten lang altiten net. Dizze frou kin in skriuwster fan formaet wurde, sadré't hja net sa rûch en flechtich to wurk giet. Mar hja skriuwt mei in gleone pin en hat greate haest en docht it har net oan tiid. Har krêft: spontaniteit, ympulsiviteit, tempo, driuw en drift, it makket har tagelyk swak en forlaet har.

Net minder as oan 'e artistike útbylding fan it ûnderwerp docht dat skea oan 'e distribúsje, de komposysje, de forwurking en de psychology fan 'e stof. Yn sté dat Ypk fan der Fear de spanning geandewei tanimme lit en opdriuwt nei in de hiele romte fan it forhael bihearskjende hichte, wurdt op 'e earste bledsiden, by de moeting fan Sikke Frearks en Jay Karstes, it probleem al steld en spilet it motyf: Eroos en (of) Kristus, fuort mei. Dat forswakket de dramatyske krêft fan 'e roman net sunich; it jowt in idé fan in frijhwat horizontael en, mei alle ûngelikense útwurking', einliken dochs ek himsels herheljend birin, en soe allinnich op in heech peil genôch bilangstelling en forwûndering geande hâlde,

Alhoewol, it is hjir net allinnich in kwestje fan tiid en geduld, liket my ta, mar ek fan macht. De skriuwster hat to folle fortelle wollen. De mannichte stof is har oer de bigearlik tataestende fûsten roun. Sadwaende binne hiele stikken yn it boek amper forwurke. Sa hat Ypk fan der Fear bygelyks foar de biskriuwing fan 'e lêste dagen fan Lysbeth Durks ienfâldich it forslach út 'e offisiéle prosesstikken of út it Martelersboek oernommen? Eigenaerdich: men soe it skraech út 'e roman misse wolle, sa grypt it jin oan, mar it stiet op himsels en bliuwt mids tael, styl en fortelkunst fan 'e skriuwster in ûneigen en ûnforarbeide elemint. Allikemin kriget Munster syn forskriklike gerjochtichheit. Dy episoade, grousume botsing op 'e g'rins fan 'e minsklike mooglikheden tusken wylde ierdske bigearten en wanhopich himelsk forlangen, ûndergong sawol as opgong mei de ûntsettende pracht fan in komeet, ljochtsjend troch tsjusternis, bloed en fjûr, wurdt net direkt en neaken genôch

[p. 166]

forhelle, mar, alteast nei it drama fan Hil Feikes, yn it twivelriedich geskôch en getiis fan Psalmus to folle hinderlik kommintariëarre. Of soe der hieltyd in Fryske figuer op 'e foargroun, ek al moat de dramatyske krêft fan 'e roman it by tiden bilije? En nei de ein op is it forhael fan Minne Simens hanling en wanling mear in flechtige bydrage ta histoarjebiskriuwing as skepping' fan epysk-dramatyske kunst. Ypk fan der Fear hie faeks mear birikt, as hja har krêft sterker yn biheining fan 'e stof socht hie en nim ien figuer of ien episoade ta ûnderwerp: Sikke Frearks bygelyks, of Hil Feikes, of Jan fan Leyden, of Minne Simens; Oldekleaster, of Munster.

Lykwols moat ta einbislút de fraech steld wurde, of't hja it probleem dêr't it har om to rêdden wie wol goed trochtocht hat en psychologysk djip útbylde. Sûnder mis is fan dat oangeande har forhael fiks forantwurde. En dochs freget men jin al lêzende en hifkjend ôf: Giet dizze taest djippernôch? Wurdt hjir it lêste ûntdutsen? Rekket de skriuwster oan it uterste foaral fan 'e Anabaptistyske demony? Hieltyd wer biskriuwt hja de spanning tusken ierdske en himelske leafde by har figueren yn tsjinstelling. Fan beide jowt hja harren yn ien en itselde hert mei. Dat hat hja gauris flot foarinoar. Sikke Frearks en Jay Karstes binne mar krekt yn 'e kunde, of hja bigeare elkoar. Psalmus en Hil Feikes treffe elkoar foar it earst en binne, wurdt jin suggerearre, fuort foreale. Hadewey hoecht Minne Simens mar to sjen, en ynienen springt har leafde fan Haeije Tamboer oer op him. Hjir leit de flechtichheit wol deunby. Lykwols, dat is it net hwat ik sizze wol. Op 't lêst is dit boek forhael fan in tiid, erotysk en religiëus sa fûl laden, dat it spattend oerspringen fan fonken hert op hert lang gjin ûnmooglikheit wie. En mei men oer it bigjin noch tinke sa't men wol, der op oan komt it mar, hoe't it konflikt sels it konflikt tusken Eroos en Kristus, yn 'e herten dêr't hja opinoar stuitsje útbylde is. Nou, dat is Ypk fan der Fear nei bihearren, ja soms pryslik slagge. Hja lit har persoanen ûnderskate wegen gean en jowt ûngelikense oplossingen oan it konflikt: deading fan it flesk, bernlike oerjefte oan 'e himelske breugeman, ûndergong fan himelsk forlangen yn flesklike hertstochten, weromgong nei in nederige evenredichheit, identifikaesje op stuiten, ûnder marteling'en bygelyks of yn it stjerren, fan 'e tydlike en de ivige biminde; mar gefal nei gefal biskriuwt hja mei goede

[p. 167]

psychologyske bihearsking en oertsjûging.

Né, mar dit bidoel ik: Moasten der hieltyd twa minnen yn ien hert? Is, mei de wrakseling tusken ierdske bigearte en himelske leafde yn deselde minske hieltyd fan it bigjin ôf fiere to litten, it lêste sein? Hwa't de skiednis fan 'e Werdoperske biweging neigiet, fynt noch in oare, djipper demony as dy fan 'e tsjinstelling fuortynienen. De meast ascetyske leafde ta de himelske breidgeman allinnich al ropt en swart, yn ekstatyske oerdriuwing, neigeraden Eroos op en slacht, allinken of op in stuit, om yn flesklike bigearte, In big'earte sa sterk, dat hja foar gjin grinzen hâldt, foar dy fan natuerlikheit en fan sekse net ienris. Dy't bigoun is yn 'e Geast, bislút yn klearebare flesk, en Adamiterij wurdt Sodomiterij. Mar dat hat Ypk fan der Fear net sjoen, of de biskriuwing derfan net oankinnen. Of is hja der foar biwarre, har yn sokke djipten fan Satan to weagjen?

* _* *

Dizze krityske oantekeningen wolle De Breugeman Komt lykwols yn it minst net leechlizze. Mei alle rjochtlike biswieren bliuwt dat in roman, dy't ús literatuer earet en forriket. Oer it generael hat de skriuwster har forhael goed forteld, gâns better as Ta him dyn bigearte: ienfâldich, iepen, fris, suver sûnder euvelmoed bytiden en mei hwat fan forwûndere bernlikheit der yn. Hwat de literaire útbylding to koart komt oan greatens, dat hellet de kunst fan fortellen aerdich oer, mei wider to projektearjen en sterker to suggerearjen as de opperflakkige lêzer yn 'e rekken hat.

En lyk as ik al útkomme litten hat, is de psychologyske útbylding fan 'e fig'ueren deugdsum. Dat jildt foaral fan 'e frouljusfigueren: Jay Karstes, Lysbeth Durks, Hadewey, Hil Feikes - alhoewol't dy net alhiel út 'e ferve en ta har rjocht komt. Men kriget se foar jin yn krêft fan oertsjûging, twastriid, forduldsumheit, lijen, en ek wol fanatyk roppingsbisef. Mar gjinien fan harren, liket my ta, is sterker en oandwaenliker bylde as Hadewey, biskieden bigeliedende forskining op 'e eftergroun, yn hwaens stil en wanhopich forlet sawol fan himelske as fan ierdske leafde en aloan toloarstelde trou, earst oan Haeije Tamboer, dêrnei oan Minne Simens, him it greate, demoanyske drama sa tige minsklik wjerspegelet.

Ek docht Ypk fan der Fear yn dizze nuodlike stoffe rjocht

[p. 168]

nei alle kanten. De roomsk katholiken krije, yn inkele geastliken en susters en binammen yn 'e figuer fan Jay Karstes, safolle gerak as it histoarysk mar forantwurde is, en noch foar of tsjin de Anabaptisten noch foar of tsjin de Minnisten en hokker figuer fan beide ek is de skriuwster partidich. Wol fornimt men út en troch hwer't har sympathyen meast hinqe lûke; nearne lykwols lit hja har ûnrjochtfeardich meinimme, mar wit, ôfstân hâldend, tusken de partijen yn 'e like to bliuwen en sadwaende de dramatyske wurking fan it konflikt to forsterkjen.

Is it mei dat al tafallich, dat hja by it bigjin en op 'e ein fan har roman Remmel Wubbes set hat, dy earme sawol nei lichem as nei g'east mei hwat yn har bisibbe oan de nar èn oan 'e hillige, dy't fan need nimt al hwat har bean wurdt, mar ek ûnbitinge, grinzeleas jowt? Hja is Jay Karstes foar, en oerlibbet Hadewey en allegearre. Soe it net frij stean, yn 'e bylding fan dizze figuer in lichte, glimkjende, evangelyske irony utere to sjen op 'e demoanyske bistoarming fan it keninkryk Gods, ja op alle gewelt, haest en stribjen fan minsken oant yn 'e tsjerke ta?