De Tsjerne. Jaargang 9

[p. 72]

Fedde Schurer:
Quia absurdum.

(By de bondel fan Jan Wybenga.)

Amoeben binne iensellige wêzens, de primityfste foarmen fan libben, dy't har formannichfâldigje troch dieling. Oan it bigjin fan it libben stiet it riedsel, dat men allinne mar útdrukking' jaen kin yn 'e paradoks of yn it liet fan de hymnyske forwûndering.

‘Amoeben’, sa hat Jan Wybenga de bondel neamd, dy't as nû. 2 fan 'e Reiddomprige 1953 by firma Laverman yn Drachten it ljocht seach. De paradox is deryn, en de hymnyske forwûndering.

Us tiid liket, ek yn de uteringen fan syn dichters, antilyrysk to wêzen; de tiid fan it gedicht tsjin 'e tried yn, dat him biweecht tusken de biredenearre filosofy en de stammerjende dwylsin, dy't ek filosofy bidoelt to wêzen, inkeld greate stikken oerslacht en fierder in birop docht op de oanknooppunten fan in bilêzen en oerlêzen publyk.

As der ien ding is dat de dichter Wybenga jit yn 'e wei sit, dan is it ek syn filosofy en de twangfoarstelling fan de nou al hast wer âldere generaesje, dat dichtkunst de wierheit formulearje moat dy't harsels oplost.

Hy hat ek dy driuw yn him om mei to dwaen yn it sombere sprekkoar fan dy't it libben ligen hjitte, omdat it sa ûnreedlik is, omdat it gjin sin hat, omdat der gjin God is, gjin gebot. Mar in ynderlike stim (ik kies mei opsetsin út in forspijd idioom) warskôget him dat dizze ûnwaersprofesij net botte orig'ineel en net botte bimoedigjend is, en dat it dan einliks ek gjin doel hat om gedichten to skriuwen. Hy moat dat allegearre reedlikerwize tajaen.

Mar it stiet nou ienris as in peal boppe wetter, dat er gedichten skriuwe moat. Hwerom? Omdat er nou ienris dichter is, en dêr hâldt alles mei op. Of leaver, dêr bigjint alles mei. De amoebe, dy't libbet tsjin alle reedlikens yn. Dy't as hy himsels dielt, ta syn forwûndering ûntdekt dat dit it bigjin fan de formannichfâldiging is. En men kin jin wol tsjin de rede forsette, of tsjin it gesach, mar net tsjin it libben sels.

Der binne gjin wûnders, dat ha wy al jierren lang elkoar mei sûre gesichten tajown. Mar hwat docht men der oan,

[p. 73]

as de wûnders har optwinge? De dichter is op ien of oare wize de klompen fan syn rationalisme kwytrekke, en hat in pear nije skuon krige, dy't him oer alle hikken en sleatten, en sels oer moanne en sinne drage. En hja binearje en ûntrêstigje him net, hy is der greatsk op:

Ik fiel my sa frij, ik hoech net to rinnen,
ik lit my mar liede oer moanne en sinne

ik wit dat alles wûnderlik wurdt,
al binne de skuon my to great.

As hy dan effen letter dichtersportretten tekenet, en it iene is it portret fan 'e clown, dan is der yn dy clownsfiguer neat lytsachtsjends.

It is it ivig'e bern of de moderne Charly Chaplin, dy't blynwei toplak komt. De formules op it clownspak foroarje, it wêzen bliuwt gelyk: de dichters draeije troch. En lês nou dat fers ris oer en sjoch hwat dizze dichter mei syn tael dwaen kin, en hoe't dy mei al syn ynternasjonale wurden dochs libben Frysk bliuwt.

Yn it folgjende gedicht ‘De dichters’, dêr't de lytse kloft heremiten tusken de ruïnen efterbliuwt, stride de tragyk en de irony meielkoar, mar de tragyk wint it. Dy tragyk is ek yn de trêdde, inkelfâldige libbensskiednis, dêr't in ienlik minske it forslach skriuwt fan syn tournoai mei God en Duvel. De ein is:

Syn bangens, ûnrêst en forlangen foun
in boekegrêf: de sammele gedichten.

‘Forgese reizen’ en ‘In griene joun yn Maeije’ hawwe de foarm fan 'e romantyk, en bidoele yn wêzen de romantyk út to daegjen:

Wy sykje oerdei in âld gebou
in hânskrift of in skilderij,
mar op 'e joun forriede wy
ús wiere langstme oan in frou.

en:

It wie gjin bêd fan roazen,
mar lekkens, wyt as snie,
dêr't blanker noch as roazen
har wylde bloei yn wie.

[p. 74]

Der lizze dirckte en forhoalen, ûnwitten forbiningen tusken de erotyk en de poëzij, en hja driuwe iderkear wer de spot mei de nommele ûnderskieding fan siel en lichem, fan geast en stof. Mar hja bihinderje de dichter net, om yn ‘It Wûnder’ út to brekken yn ien fan de suverste hymnen dy't ús tael ken, in tankliet om de bittere genede fan it dichterskip:

Jo joegen, God, Jins toarstich bern de wyn,
dy lûkt as lotterjend fjûr troch alle sinnen.
De rook fan d'ivichheit driuwt oer myn hiemsté hinne,
Jins hunichbrea leit yn myn skeamle spyn,
wylst yn myn lytse hôf Jins kleare wellen rinne.

In hiel oare toan, mar mei net minder trefwissens en noch mear forrassends hat it prachtige ‘Drinkliet foar Reade Nel’, mei dat forbjusterjende slot:

Yn de stikels tsjin in sket

stoarrest nei in lege flesse

Reade Nel op 't etiket.

Ik soe jit oanhelje wolle út ‘Liet’, mei de romantyske sirenen, dy't nou op sterk wetter steane ‘efter 't rút fan 't séfeartkundich ynstitút’, mar dy't men dochs noch op 'e oaseanen fine sil, as men mar útfart; of út dat kleare frouljuesportret ‘Janine’, dy't tofolle lzen hat en seit dat ‘sels Baudelaire fynt leafde yn 'e groun misère’, mar ik wurd like sterk lutsen nei dat ôfgodsbyld ‘Idoal’ mei ‘kerrels ljocht op rûge stien’, dat inkeld yn syn lêste rigel toloarstelt.

De foarm is by it fers fan Wybenga in wichtich ding; hy eksperimentearret der mei, hy bisiket him yn alle specimina. In moai foarbyld is dy ‘Auto by joun’, dêr't de bylden har biskriuwing net ôfwachtsje kinne, mar yn in draeijend en skokkend rhythme foarbyskuord wurde.

Yn 'e ôfdieling ‘Exil’ falle twa fersen bysûnder op. Earst ‘Neat forslacht de toarre toarst’, dêr't de âlde Pegasus wurdt ta in wyld ljeppend hynder, dat de wurden útblet en úthimet:

sa waeit it bloed fan 't woune hart

oer 't fjild yn skimerjoun.

[p. 75]

Sterk fan rhythme en oertsjûgjend fan klank, lit dit fers it spitigernôch yn it byld sitte: de trije foarstellings fan meteoar, hynder en hart fordrage net mear, op 'e ein jitris mei stjerrefjûr forlike to wurden.

It twadde is ‘De dampe skaden fan it stjerren’. De deadseangst formannet him hjir ta fatalistyske moed:

Wurd net lef. Slaen gjin boetekleed om
ast âld bist, flak foar de ein:
gjin kwezel is ea mei it herte rom
oer d' uterste grinzen tein.

De ôfdieling ‘Else’ (Elsloo) rikt oan hichtepunten fan impressionistyske biskriuwingskunst sawol as fan hast klassike bispegeljende ienfâld. Ienfâld yn de sin fan forienfâldiging; de kosmos yn in pear halen.

As de dichter mei kleur en gloed it lân, it doarp en it hûs biskreaun hat, fynt er oan 'e ein dizze sublime rigels:

Yn it leech efter wyljen en bloeijen
forslane gefoel en forstân.

Hjir geane de dagen en de seizoenen troch de rigels, fongen yn simpele wurden:

Hat deis it reinen macht oer 't ljocht,
nachts is it neat as lûd.

It jier rottet wei ‘as in deade hoanne’, dêr't inkeld it bleek skelet fan oerbliuwt. Yn dit lân hawwe yn de oertiid de biwenners op rendieren jage oan 'e foet fan 'e gletsjers. Letter binne de skimmels fan 'e stêdden en de kultures fan 'e doarpen kweekt, mar ek dat giet foarby:

Oer har strjitten spielt de jungle
as in stil, lykmoedich oardiel.....

En sa't de skiednis gien is, komt hja werom:

En nei de floed
bin deade symboalen út idel praet
dat oantrune moat ta de striid:
mounen en stompe tuorren,
pleatsen en gammele buorrens,
foargoed út de tiid.

[p. 76]

 

En letter rinne

 

in man en in hou oer de rân

 

fan de kym en bigjinne

 

nij, yn in skjin lân.

‘Littorael’ is in lyts atelier, dêr't de dichter wurket mei linen en kleuren; alle kleuren fan 'e reinbôge hat er op syn palet, en it liket wol oft er hjir alle greate wurden swijen hjitte wol om to sjen hwat er kin mei dy fine streekjes en dy lichte pasteltinten. Hjir is in fakman oan it wurk, lit him stil gewurde. Hy bisiket fan alles en soms fynt er prachtige dingen.

In blêdside ‘trijerigels’ as lytse Japanske printsjes bislút dizze ôfdieling.

Itselde hoedene, kunstsinnige ôftaesten is der yn de ôfdieling ‘De frjemde frou’, de heimsinnige figuer, dêr't de dichter syn magyske sirkels omhinne lûkt om har binei to kommen en mei it wurd to biswarren.

It slot fan it boek ‘Hurrel’ is in fjûrwurk. Oars neat as in fjûrwurk fan wurden en assosiaesjes, pylken opfleanend en fonkereinen forspattend om de namme Cecilia, in namme dy't ek Paul van Ostayen in goed fers yn 'e pinne joech. As g'ehiel kin ik dit fers of dizze fersen net sa bêst achtsje; de dichter is mei fekânsje, en de earme lêzer mient faeks dat der hiel hwat djipsinnichs efter socht wurde moat. Oan 'e oare kant is Hurrel in folslein forantwurde reaksje. Hwant ien fan de greatste trêften fan Wybenga as dichter is de foarname reserve, dy't er himsels opleit, en dy't iderkear wer it wurd efter it wurd suggerearret. De bikoaring sit altyd wer yn it tobekhâlden, biskûl gean, riede litten nei dat hwat nea to sizzen is. Dat is yn wêzen hiel hwat oars as it plompwei opjaen fan riedseltsjes, dat inkeld mar wrantelich makket. Hjir sit earbied efter, en forwûndering oer ‘it leech efter wyljen en bloeijen’, de ivichheit, dêr't gefoel en forstân by forslagge.

In inkelde kear, binammen yn 'e einrigels, mislearret it de dichter wolris om it fers sa rank en bûchsum stean to litten as er bidoelt. Hy smyt syn wurden mar net op goed gelok as knikkerts elkoar efternei; hy is der sunich op en giet der hoeden mei om as mei eal materiael. En hoefaek slagget it him dan net dy forrassende rigel to finen, dêr't men effen stil fan wurdt omdat it noch gjin ien foar him sa slagge is. Hwerom jit to dichtsjen? Om oare minsken hwat

[p. 77]

oan to praten of dúdlik to meitsjen dat hja yn proaza net bigripe soene? Om de formule to finen dêr't tûzenen slachten om 'e nocht om socht hawwe? Foar Fryslân, foar de kultuer, foar de akadeemje? It is absurd, it is dwaes en ûnreedlik om it noch op 'e romantyk to hâlden yn in tiid fan stiel en beton. It is absurd, noch gedichten to meitsjen yn in tiid, dy't it dichterskip allang út syn skûlhoeke weianalisearre hat as forkrongen erotyk. It is absurd, bliid to wêzen mei de skuon fan 'e fantasij yn 'e ieu fan 'e statistyk en it exacte witten.

En dochs, en dochs - de clown ‘glûpt wer by de wurdeljedder op, nei 't hege plak op it touterhout’. Hwerom? Quia absurdum. It antwurd fan alle dichters. Omdat it absurd is, kin it net forantwurde, inkeld dien wurde. It libben is nou ienkear greater as de oersichtlike reedlikheit. En dat greater kin inkeld forkend wurde mei it sintúch fan de yntuysje. Net redenearje, dwaen omdat it op ien of oare wize need is.

‘De dichters draeije troch.’ Hwant as dit ophâldt, hâldt alles op.