De Tsjerne. Jaargang 8

[p. 378]

E.B. Folkertsma:
Brolsma mids syn folk.

It is my yn petearen mei ûnderskate lju gauris opfallen, hoe populair Brolsma by it folk wie. Ik kin leau 'k de stelling forantwurdzje, dat gjin tweintichste-ieuske skriuwer safolle populariteit woun hat. Net allinnich yn biwegingsrounten, mar safier't der Frysk lêzen wurdt. Dat moast de skriuwer bleat dwaen. Brolsma gyng der net op út to sprekken noch to foarlêzen; it wie gjin man fan organisaesjes en gearkomsten; hy joech him sa min mooglik op it publike mêd. Mar in minmachtich tal hie persoanlike kunde oan him. Hy gyng leafst stil om en foel yn 'e mannichte, tominsten by de mannichte net op. De hûnderten, letter de tûzenen koenen him allinnich út syn forhalen yn ‘Sljucht en Rjucht’, syn ‘Gesprekken op de Brug’, syn stikken yn 'e Ljouwerter Krante, syn boeken. Forsafier 't ik harren oer him to wurd west haw - úteraerd mar in stikmannich fan 'e withoefollen - neamden hja him dan ek net Reinder Brolsma, mar Brolsma. Dy't him by de folle namme neamden, wienen moai wis óf biwegingslju óf âlde Stienzers óf ris immen yn hwaens gea er in skoft tahâlden hie. It greate diel koe him by de foarnamme net, wist kwalik hoe't er fan foarnamme hiet.

Mar de forhâlding wie der like nei om. Dy lju sprieken my oer Brolsma's wurk mei wurdearring, né, oer de minske mei tagedienens. Mei opset sin brûk ik dat wurd, dy bineaming fan in reservearre ynlikheit: yn 'e earste pleats om't de skriuwer sels der suver in swak foar hie - hoe faek jowt er yn syn forhalen in biskate forhâlding tusken minsken dyselde namme net? - mar ek om't it it wurd is. Sa goed as hja har uterje koenen, wie har gefoel foar Brolsma gjin hulde, gjin forearing, gjin leafde, freonskip ek noch net, né, tagedienens. Hy hie by harren in stille populariteit. En eigenaerdich, alhoewol't hja him fan persoan net koenen en oars net fan him hienen as syn boeken, dochs blieken hja harren dêrút in byld foarme to hawwen fan 'e man. It petear mocht oer Brolsma's wurk: in skets, in petear of in boek fan him bigjinne, it kaem op Brolsma sels. Dat wurk moast wol in djippe yndruk op har makke hawwe; hja moasten wol field hawwe, dat de skriuwer fan soks ien fan

[p. 379]

harren, ien út en fan it folk wie.

Nou binne Brolsma's forhâlding ta it folk en syn plak yn 'e folksmienskip net maklik to biskriuwen. Brolsma wie, einliken yn gjin ding, in man fan klear ôfbeakene grinzen. Op net ien gebiet: fan polityk likemin as fan tsjerke, fan it sosiale libben noch fan 'e biweging, moat men skerp biskate idéen by him sykje. Gjin foarm fan organisaesje, dy't him folle sei en dêr't er him yn thúsfielde of him drok om makke. Partijman wie er hielendal net, likefolle of't er al of net lid fan in partij west hawwe mei en hokker fan 'e partijen syn stim krige hawwe sil(le). En dêrneffens is ek Brolsma's wurk. Yn 'e tekening fan minsken, formiddens en maetskippij stuitet men komselden op fêste en skerpe grinzen, mar kriget ornaris flotsjende en floeijende to folgjen. Folle mear as it hwerom en hwerta fan 'e dingen wurde it hwat en it hoe biskreaun. In sterk prinsipiëel tinker blykt Brolsma net to wêzen. It swart-wyt skema is dan ek neat foar him, en opsetlike, biwuste tendins moat men yn syn wurk net sykje. It is foar alles biskriuwingskunst út it aesthétysk sin en de artistike wil ta objektivearring sa réëel mooglik.

Allinne, de artyst is tagelyk de sosiael oandiene. Nearne wurdt Brolsma geakundige of folklorist, en nea is de minske oars net as objekt foar him. Hy kin allinne skriuwe, bilangryk skriuwe, oer itjinge syn minsklike bilangstelling hat. En dy bilangstelling giet altyd op 'e nij út nei de meiminske yn sosiale situaesje en mienskip. Dat is syn great en ûnophâldlik ûnderwerp, hwerfan to fortellen yn fruchtbere fariaesje, ryk forskaet en biweechlike tsjinstelling er net wurch wurdt. Sa't Brolsma, út 'e romte fan kennis en mei aloan nije bilangstelling, Fryslâns folks- en maetskiplik libben yn 'e heale ieu oergong fan 'e âlderwetske nei de moderne tiid biskreaun hat, is it in stik sosiale kultuerskiednis fan 'e earste rang. En - hy hat dat folks- en maetskiplik libben en syn skiednis literaire bilangrykheit jown. Hwat rigen folksskriuwers mar net slagge wie, dat koe dizze, yn it wêzen fan 'e saek ek folksskriuwer: yn artistike grime ta foarm kommend, it sljochte folkslibben foar it bisef fan 'e lju bitsjuttend meitsje.

Dat nou forklearret in hiel ein hinne Brolsma's tagediene populariteit ûnder it folk. De lju koenen de stof en hja koenen de minsken. Hwer 't hja bilang yn stelden, dêr gyng ek de bilangstelling fan 'e skriuwer nei út. Hja fielden him oan

[p. 380]

har bisibbe. En dat net allinne, mar ek brocht er har yn forhef. Der kaem hwat fan glâns oer it bistean to lizzen. Troch him krigen hja treastlik aen of moedige yllúzje, dat it libben, it lijen, de striid fan it folk sin en bitsjutting hat. Sa biskikte Brolsma harren ûren fan lyts, bilangryk lok. Syn wurk koe har forsoene - of hja fornamen de strider der yn.

De strider yn Brolsma moat men net ûnderskatte. Der is wolris to folle makke fan 'e eleminten fan gemoedlikheit, birêsting, wémoedich oantinken, swiersettichheit, needlot en al soks yn syn wurk. Dat sit der allegearre sterk yn, mar net allinnich en net ûnformongen. Hwa't safolle en mei sa'n tige niget in stik maetskiplike striid biskriuwe kin, it soe al wûnder wêze, as dy sels gjin sin foar striid hie. Nei jierren mei it my noch altyd tinke, hoe finael Brolsma yn in skets yn 'e Ljouwerter Krante ris in Teade Donker ôfstraft hat, dy't in reismannich dom to kear gien wie tsjin Frysk ûnderwiis. Gauris komt men yn syn forhalen fan dy flymjende setten of agressive útfallen to mjitte, dy't de klank fan protest en forset hawwe. Dat docht er net altyd op 'e selde wize: soms yn 'e gong fan it forhael, soms yn petearen tusken hanneljende figueren, mar dan ynienen direkt en oertsjûge, dat men net hoecht to twiveljen troch hwaens mûle de skriuwer sprekt. Mar ek faek yn petear mei de lêzers (en, lûdop tinkend, mei himsels?) - dy eigenaerdige foarm dêr't Brolsma, tusken de bidriuwen troch, him yn bijaen kin, de gong fan it forhael wol steurend en út in literair each net altyd sûnder biswier, mar ta direkte kennis fan 'e man en syn skôging oer maetskiplike, kulturele of seedlike kwestjes fan bisûndere bitsjutting. En hwat Brolsma yn syn wurk binammen striidber makket, is de meilydsumheit dy't der út sprekt mei de stridenden, it manlik meilibjen mei de lytsen, de ûnmaetskipliken en de forskovelingen, dat sterke elemint en fluïdum yn dizze fortelkunst. Bistiet der wol hwat, striidberder as in ûnsentimintele barmhertichheit?

Brolsma is alris sosialist neamd. Der is gjin biswier tsjin dy namme, as hja, lostocht fan alle partijbigryp, mar yn primitive bitsjutting nommen wurdt en net brûkt ta grinssetting. It bêst soe dizze minske noch thúsheard hawwe yn 'e formiddens fan 'e Fryske folkspartij. Forsafier't men, by safolle Frysk-liberale tradysje, dochs fan sosialisme sprekke kin, is it gefoelssosialisme. It hat in ethyske, in

[p. 381]

mystyk-ethyske of in natûrmystike kleur, it ethos fan in sosiael-seedlik ideälist. It docht in birop fan minske op minske, it is in protest tsjin earmoed, ellinde en ûnrjocht en in rop om rjochtfeardichheit en frede; mar folle ideologysk ûtslútsel jowt it net, likemin as dat it maetskiplike foarm fan bilang set.

It minste lykwols is it, klearrichheit to krijen oer Brolsma's forhâlding ta de dingen fan it leauwe. Fan komôf en troch opfieding sels hielendal gjin tsjerklik man en hiele perioaden fan syn libben sûnder omgong dat makke mei tsjerklike formiddens, fynt er de stof ta syn hûnderten forhalen fierwei meast by en tusken figueren yn hwaens libben it leauwe gjin of mar in lytse rol spilet. Yn 'e maetskiplike striid fan safolle ûntsjerklike rounten dy't syn wurken breed tekenje, komt it amper oan plak en bilangstelling foar it godstsjinstige ta. Ek fan datoangeande wie Brolsma réalist, en fortelde er út en neffens it libben yn syn jonge jierren of dêr effen foar. En dochs ûntbrekt biskriuwing fan leauwigen by him ek net. Dêrfoar is er yn syn lange jierren fervjen en troch syn wenjen sawol yn rjochtsinnige as yn ûntsjerklike hoeken to folle mei harren yn 'e kunde kommen. En dy biskriuwing hat ûngelikense toanaerd: irony zur Milde geneigt, fine en ek wolris finale spot, in licht foldien bigreatsjen, iepentlike krityk, oergunst, wurdearring, in stille biwûndering, mar hoe dan ek, mei op 'e eftergroun einliken altyd in min of mear forhoalen sympathike bilangstelling. Foarsafier't ik oardielje doar, liket it my ta, dat it leauwe foar de skriuwer en faeks ek wol de minske Brolsma geandewei mear probleem wurden is, in probleem dat him, oanlûkend en ôfstjittend, altyd wer dwaende hâlden hat, oan 'e ein ta. Mar hy is der yn al syn skriuwen net útkommen, en safaek er him op godstsjinstich mêd weaget, mist er de wisse streek. Mei alle bilangstelling en sympathy dochs bûtensteander, is it by him dan ek net kommen ta de útbylding fan 'e maetskiplike striid dy't, formongen mei gâns ûnsuverheit fan polityk, machtsbigearte en eigengerjochtichheit, rjochtsinnich Fryslân út it leauwe fierd hat. Dat moast wachtsje op Cuperus. Mar de striid sa't er yn Fryslâns ûntsjerklike, frijsinnige en sosialistyske formiddens fierd is út in djippe driuw nei rjochtfeardichheit, frede, mienskip en minsklikheit, dy koe Brolsma in literair monumint fan histoaryske bitsjutting oprjochtsje.