De Tsjerne. Jaargang 8

[p. 363]

D.A. Tamminga:
Ychelstelling yn Nimmenslan.

J.B. CHARLES, Volg het spoor terug.
Do Bezige Bij, Amsterdam 1953.

Doe't yn 1948 de earste stikken fan de dichter-jurist en âld-forsetsman J.B. Charles yn Podium forskynden, bihearden dy daliks al ta it lêsberste proaza dat dit tydskrift jin foarsette. Lêsber grif net om strak úthâlden komposysje of twang slutende logika, mar earder rjochtoarsom fanwegen de brike bûtenslaggen en fûle prippers dy't dizze skriuwer him dêryn permitearre, syn spotsk en striidber iggewearjen tsjin minsken en tastannen út it deunbye forline en de aktualiteit fan al den dei. Charles' stikken hiene de skynbere achteleazens fan in pamflet, mar it doarnskerpe fan syn yntelliginsje mei it bloedwaerme fan syn minsklikheit en it linich hantearjen fan syn tael, makke har ta in pittige en koppige cocktail mei in smaek en in neismaek.

Nou't guon fan dy stikken, útarbeide soms en ynkoarte faek, oanfolle ek mei net-publisearre fragminten, yn in boek fan 300 bledsiden foar jin lizze, komme jins smaekorganen op 'e nij yn aksje en bikrûpt jin, ienris op 'e smaek, de langst dizze mingdrank ad fundum leech to nimmen.

In karakteristyk fan ‘Volg het spoor terug’ to jaen, dy't lêzers oanstutsen meitsje kin, is net mooglik. By in globale opneaming fan de ynhâld soe men daliks hûndert dingen oerslaen, dy't perfoarst ek neamd wurde moasten. De bêste karakterisearring fan it boek is faeks noch dizze: der is Kop noch Sturt oan to finen, Dat is gjin diskwalifikaesje. Hwant in boek sûnder bigjin en ein dat dochs as gehiel in boeijend dokumint blykt to wêzen, sit sûnder mis in skriuwer efter dy't mear to sizzen hat as de tuskenbeiden hjoeddeiske Nederlânske prozaïst, dy't oer de bisettingstiid gear rekke.

In boek oer it forset dus? Ja, mar dan it forset fan in grimmitich stridend yndividualist tsjin elke kollektiviteit. It boek fan in keardel, dy't as yllegael foarman sûnder reserve partij kiest, syn libben faker as ienkear weaget,

[p. 364]

dêr gjin spyt fan hat, it hjoed-de-dei wèr dwaen soe, mar dy't nei de oarloch biwust distânsje nimt fan hwat er neamt it ‘Wilhelmusgevoel’, Safolle distânsje, dat er earne forklearret, ‘dat zich onder de KP-ers mensen bevonden hebben met de persoonlijkheidsstructuur van de SS-er, en omgekeerd’. In man, dy't nei de oarloch lintsjes en rangen ôfwiisd hat en in iensume ychelstelling bitriek yn in Nimmenslân tusken de kollektiviteiten Ruslân en Amerika yn. Of leaver, net der tusken yn, mar der tsjin yn.

De skriuwer J.B. Charles moat in fûleindich libjend en tinkend minske wêze. Mei in fanatisme, syn gereformeard komôf net wanlyk, bisiket er yn syn stelling' ta klearrichheit to kommen oer it lot fan it minskdom op dizze planeet. Dat er dy klearrichheit net woun hat, bikent er earlik oan de ein fan dit boek. Ek bikent er earlik dat er gjin humanist is, om't er net yn de Minske leaut en as er gâns wrok en âld sear fan him ôfskreaun hat, ornearret er, dat der gjin oplossingen binne bûten dy tusken de minske en syn God. ‘Anders dan de optimisten onder de socialisten, die van de Mens uiteindelijk wel een Heilstaat verwachten, ben ik alleen socialist op aandrang van mijn actuele verantwoordelijkheidsgevoel,’

‘Volg het spoor terug’ is gjin roman, mar it bifettet bledsiden forheljend proaza binammen oer de forsetsstriid, dy't fan greate suggestive krêft binne; it is gjin pamflet, mar it racht en skelt der bytiden studintikoazer op los as it skerpste skotskrift; it is likemin in kultuer-histoaryske forhanneling, mar it makket opmerkings bygelyks oer de bitreklikheit fan ús normative skiedskriuwing, dy't jin lang by bliuwe; it is gjin reportaezje, mar it jowt earne in ironyske biskriuwing fan de iepening fan de Steaten-Generael, dêr't gjin wurd frânsk by is.

It soe in lytse kunst wêze de skriuwer fan dit chaotyske boek oan-ien-wei op tsjinstridichheden to trappearjen. De hyper-yndividualist Charles wiist kollektiviteiten as ras, folk en naesje biret ôf. Hy hat gjin goed wurd oer foar nasionalisten as Gerretson, hy is like anti-sionistysk as er pro-semyt is, hy grapjaget - net ûnfortsjinstlik - in haedstik lang oer de Friezen en har biweg'ing (dy't er net ken, docht bliken), - mar ynienen ropt er mei in macht fan houtsnijende arguminten it meilijen fan syn lêzers op foar it forhûddûke folk fan de Armeniërs.

Dat binne frappante tsjinstridichheden, mar hy wit dat

[p. 365]

sels. Syn boek is net skreaun as it wetterticht rekwisitoir fan in mei de earmen skaeijende ûndergongsprofeet. It wol it tsjûgenis wêze fan in fûl klopjend en troch it minsklik tokoart oanfretten en tognaud minskehert. Charles bliuwt strider en siker beide. Immen dy't op de obsesje fan de fraech: hwer geane wy hinne? tonearsten mei in bitter glimke antwurdet: nei Furtsjefinne!

Dat mei in skrale treast wêze foar de lêzer dy't ek in spoar foarút oanwiisd hawwe wol, fortsjinste fan de skriuwer bliuwt, dat er it net siket yn falske takomstfanfares. Hy wiisde inkeld in spoar oan dat tobek roun. Yn in linich en striidber proaza jowt it boek in rjochtfeardiging fan skriuwer's ûndergrounske aktiviteiten yn 'e oarloch. Dy aktiviteiten hiene as foarnaemste driuwfear de striid foar de frijheit fan it yndividu. Fierders is dit boek in persoanlike plakbipaling fan in earder forsetsman yn de tiid nei Wrâldoarloch II. Dat plak is foar J.B. Charles net de ivoaren toer, mar de ychelstelling yn in Nimmenslân. Oft dy stelling hâldber wêze sil yn in red oanstrûzende takomst? Der binne foarbylden fan oan Charles sûnder mis bisibbe geasten, dy't it dêr net bankje koene. En dy't oplêst de wanhoopssprong yn in aktuële kollektiviteit dien hawwe, Men tinkt hjir oan in figuer as Henri Bruning. By it lêzen fan Charles' forhael oer syn nei-oarlochsk omswalkjen yn Súd-Europa, kaem my hieltyd in soartgelikens reisforslach yn it sin fan dy oare yndividualist, dat as epilooch stiet yn dy syn boek ‘Verworpen Christendom’. It hjit net forgees: Verzet tegen het Luchtledig.

It libjen yn in ychelstelling, iensum tusken de fronten, is foar immen as de skriuwer fan ‘Volg het spoor terug’, gefaerlik libjen. Mei hûd en hier sit er fêst oan de aktualiteit, dêr't er him earne forantwurdlik foar wit. It is to hoopjen, dat de kalvinistyske frijgeast, dy't skûlet efter it pseudonym J.B. Charles, net de roomske frijgeast fan niis neispringe sil, ek al soe it dan hûnderttachtich graden yn oarewei wêze.