De Tsjerne. Jaargang 8

Op it harspit:

Fuortset (of ofbrutsen?) petear.

As ik it goed sketten haw, hat Inne de Jong yn syn lêst stikje net sasear in streek ûnder de saek set as wol de doar foar fierder praten ticht smiten. Fan syn stânpunt út bisjoen miskien mei rjocht: as men wegeret yn jins skôging nuances ta to litten, as men perfoarst de rjochtlinige, grou skematisearjende wei lâns wol, dan hat praten gjin doel mear, bringt it ús yndied fan 'e wâl yn 'e sleat. Mar yn dy redeneartrant is ek gjin plak mear foar biwizen. As Wadman gelyk hie, dêr komt De Jong syn redenearring op del, koene wy de firma wol opdoeke. Ergo: Wadman hat gjin gelyk. Dat is gjin biwiis, dat is in sirkelredenearring. Boppedat: ik haw krekt oantsjutte wollen, dat ek al sjocht men de forhâlding folk-biweging net yn it simpele skema hear-tsjinstfeint, it dan dochs net nedich is de firma op to doeken. Dat de firma de fuortsetting is fan de ‘ieuwene striid’ etc. witte wy allegear wol. It giet der allinne mar om op hokker wize dy striid fuortset wurdt. Inne de Jong wurdt nitelich en keart him om. It wurd selsforwêzentliking noasket him net, om't it foar him itselde is as grouwélich egosintrisisme. Dat haw ik net bidoeld. Myn stik wie gjin Uniwertung der Werte, mar in krityske diagnose, in bisykjen ta klearrichheit to kommen. Ik haw ek net sein, dat it de Fryske skriuwer syn taek net is, Fryslân út de drits to heljen, ik haw sein dat it net syn alderearste taek is. De Jong syn birop op Fokke Sierksma syn krityk hat foar my gjin wearde, om't ik de autoriteit fan F.S. yn Fryske-biwegingssaken op in pypfol haw. Ik moat my nammers al sterk forsinne as ik yn De Jong syn earste artikel net in tomûke oanfal op dyselde F.S. ûntdekke moat. En oer Greshoff en syn tromslanerij kin men ek mar better net prate.

Ik haw forheftich pleite foar it isolemint fan de skriuwer, seit De Jong. Dat is net wier. Ik haw pleite foar it selsbiskikkingsrjocht fan de skriuwer en de autonomy fan it skriuwerskip (dat, breed genôch bisjoen, yn Fryslân ek yn syn meast autonome foarm: O. Postma, Simke Kloosterman, dochs al in tsjinst oan it folk is). Datselde jildt ek foar it professoraet foarsafier't it Fryske saken en bilangen implisearret. It is treurich genôch dat yn Fryslân soms professoaren

[p. 316]

Kritefoarsitter wêze moatte om't de lju mei Kritefoarsitterssielen har wurk net dogge. Oft datselde jildt foar de boer en de bakker, is in oare kwestje. Wy hiene it, mien ik, oer kulturele en politike dingen. It wurd ‘Frysk’ yn ‘Frysk’ skriuwer hâldt hwat oars yn as yn ‘Frysk’ bakker. De Fryske skriuwer docht foar syn folk genôch as er sa goed mooglik skriuwt, de Fryske bakker net as er sa goed mooglik bakt.

Ik haw, neffens De Jong, gjin ‘posityf oare en better wegen wiisd’. Ja, mar dat wie de saek ek net. Myn stik wie in diagnose en gjin therapy. Makket De Jong himsels wiis, dat hy in positive wei wiisd hat? Ek ‘jin mei de hiele hûd ynsette’ en ‘solidariteit en birette tsjinst’ binne mar phrazen. Hokker wei hat De Jong ús wiisd oars as de minsken en spesiael de skriuwers ta to roppen: Skik yn 'e rige en rêd it faeije heitelân? Hat er harren it rêddingsark yn 'e hannen treaun? Né, hwant syn universeel rêdmiddel: forplichte Frysk ûnderwiis is in saek dy't yn lêste ynstânsje net troch him, net troch de Fryske ûnderwizers en net troch de Hollânske Twadde-Keamerleden útmakke wurdt, mar troch it Fryske folk. En it punt dêr't wy iderkear wer bilânje is: Hoe it folk der ryp foar to meitsjen? En dêr hie De Jong in positive wei wize moatten, as er dan sa graech posityf wêze wol.

Hwant de iennichste wei om it Fryske folk wer Frysk to meitsjen, is de wei fan it Heilsleger. Sels dy wei jowt gjin garânsje, mar it is de iennichste mei in kâns. Ta it folk gean bitsjut op 'e merke stean to sjongen yn alle nederichheit en forkundigje it Godsryk ûnder de hún fan de bourgeoisie. Mar wy kriteboartsje leaver en skriuwe stikjes, hwant wy wolle leafst ‘hear’ bliuwe. Wy tinke der net oan de dyk op to gean. Wy forskûlje ús yn kriten, krantsjes, tydskriften en protesttelegrammen en miene dat wy foar it ‘folk’ stride.

As De Jong en de lju dy't it mei him iens binne (Fokke Sierksma ynbigrepen) de konsekwinsjes fan it Heilsleger oandoarre as minske en as skriuwer, dan wol ik myn gelyk graech falle litte en myn thesis oer de forhâlding folk-biweging yn 'e groun traepje. Mar salang't dy striid net oangien is, doar ik yn alle gemoedsrêst úthâlde, dat de Fryske biweging mei al har treflikheden in wurkfor skaffingsorgaen is en middel ta selsbifêstiging foar in pear hûndert nommele boargers mei goede bidoelingen. En sa lang wegerje ik ek de Fryske skriuwer to sjen as de Homo Intellectualis dy't foarornearre is om de smoarge putsjes op to knappen dêr't de Homo Kritensis to biroerd ta is.

ANNE WADMAN.

[p. 317]

Forsyk oan Inne de Jong, bodder.

It wurdt in eare en in opjefte, mei de maten forboun in sterke skeakel to foarmjen tusken de slachten, dy't gyngen en dy't komme sille, as dimmene tsjinst oan it folk, dat bliuwt.
Inne de Jong, Tsjerne, April 1953.

Freon dy't ik noch net ken
HAEDLETTERMAN fan papier
stap efkes yn it skaed
stap efkes út myn sinne
stap efkes fan myn paed
- ik bin Diogenes noch net
mar moarn
moarn keapje ik in tonne -
lit in pear siden blank
lyts boartersplak fan wurden
myn bern en my
lit in pear siden blank
mear net freon
tank

- en as it folk wer nei it slachfjild rint doch my bileaven tynge hwa't it wint -
LAURENS TEN CATE.

Kronyk fan jut.
I

By Justus van Maurik kin men lêze hoe't yn 'e Amsterdamske folksbuerten fan anno 1870 in toanielspylder dy't de rol fan de skurk spile, nei ôfrin fan de foarstelling mar sjen moast dat er út 'e wei kaem. En noch binne der primitiven dy't in advokaet, om't er it ex officio foar de moardner opnimt, ek foar in moardner oansjogge. Dat ik it weage haw as advocatus diaboli op to kommen foar de eksperimintele moardners fan de faem Poëzij, bringt my in de soartgelikense posysje. It twingt my om my mei de moardner to forienselvigjen, om Jut to wurden. De poëzij (subs. de forsteanberens fan de poëzij, subs. it Hhhillige) wurdt formoarde troch de gangsters fan Ote Boe, en de man dy't bisiket de moardners yn 'e biskerming to nimmen, is meiplichtich. Hy moat deadien. Hy is in eksperiminteel. Nou mien ik fan mysels to witten dat ik nea net folle eksperiminteel-poëtyske bokkesprongen makke haw en dat myn konfrater Freark Dam (om fan Jan Wybenga mar net to praten) der tichter oan ta is, mar hawar, ik wol my wol liene ta in moai stikje spektakulariteit.

[p. 318]

Earst Dr Postma. Dy makket it noch al skaplik mei my. Hy is de âldste fan myn trije opponenten en hat it measte bigryp foar de moart. Hy bisiket konkreetwei en sûnder greate wurden of theory efter de moart to kommen. Nou moat ik earlik sizze: Dr Postma syn analyse fan it gedicht fan Lodeizen foldocht my net. Dy is my to earm en net totalitair genôch. Der is mear nedich om to biwizen dat myn formule ‘ynkringende charme’ der neist is. It is wol aerdich, fêst to stellen: moai byld, aerdich sein, libben byld ensafh., mar dêrmei hat men it gedicht net yn in totaliteit fongen, it allinne mar útinoar roppe. It giet net om de wearde fan alle bylden en notysjes op harsels, it giet om har plak yn it gehiel, om har bydrage oan de atmosfear fan it gehiel. Dr P. rint dan ek fêst mei de ein fan it fers, dêr't er gjin logysk forbân mear fynt. It is hjir ek gjin logysk forbân, mar in assosiatyf forbân. Net alhiel sûnder charme, seit Dr P. As hy nou mar bigrepen hie dat myn tafoeging ‘ynkringend’ net bitsjutte: charme yn it kwadraet of bûtengewoane charme, mar ienfâldich in neijer karakterisearring fan it wurd charme wêze woe, ta ûnderskieding fan oare foarmen fan charme, b.g. dy dy't yn it muzikale flak leit, lyk as yn it type ‘Ambrosia wat vloeit mij aan’ etc. Ynkringend, om't ‘Langzaam’ fan in skerpe, suver etste plastyk is, in kleare, heldere evokaesje fan winter-atmosfear, sûnder de wenstige attributen fan snie-oerdutsen boerepleatskes en krystmantsjes. Hwerom't dy winter in ‘slechtaard’ is? Ik wit it net, miskien om't ik mei rheumatyk op bêd liz. Yn alle getallen is it in tige maklik to bilibjen metafoar. Hwerom't it gedicht ‘Langzaam’ hjit, wit ik ek net. Miskien is it in printflater, mar dan ien dy't my net steurt. Miskien is it om oare reden, b.g. om't de winter sa stadich eint, of omdat ús bloed, nei't men seit, winters sa stadich rint. Ik wit it net, en it ynteressearret my gjin spoen.

Hwat my al ynteressearret is, hwerom't ús jonge dichters Lodeizen en Gorter net lêze, alteast net neifolgje meije, en Leopold wol. Ik soe sizze: se meije se alle trije lêze (wy binne net yn it lân fan de Idil), mar net ien fan trijen neifolgje. Ik joech Lodeizen net ta foarbyld, mar as foarbyld.

Dat it gedicht fan Lodeizen (ik hie ek Freark Dam syn ‘Nachts as it donker is en njûr’ nimme kinnen) ‘mear hwat foar bern’ is, bin ik wol hwat mei Dr P. iens. Mar it is in opmerking dêr't fiergeande konsekwinsjes efter sitte. Hoe komt it dat bern ornaris suverder en ûnbifongener op poëzij réagearje as greate minsken? Omdat de tael by bern noch net yn tsjinst stiet fan de itige tradysje, mar fan de libbene fantasij. Omdat by bern de tael noch ‘alle kanten út kin’. Mar dêr komme wy yn 'e rin fan dizze kronyk faeks noch wol op werom.

Hwat de hear Jousma oanbilanget, dy komt mei swier geskut. Hy bringt it Hillige yn it fjûr en ‘dat hwat net fan dizze ierde is’, de ‘wrâlden, heger en better as dizze’. Sjoch, ik wol it bistean fan dy wrâlden net ûntstride, mar guon lju prate der my wolris to folle oer op in toan fan ik-ha-der-sels-west. Miskien wit Jousma yn it religieuze mear as ik, mar ik miende, wy hiene it oer poëzij. Dat is nammers hwer't de hiele saek op fêstsit. Jousma sjocht wol twa mooglikheden fan kunstappresiaesje, mar hy lûkt dat forskil mei in tragyske sucht yn it fjild fan de libbensskôging. O hwat binne dy jongelju fier mis. Hja wolle it Geheim, it Jenseitige hjir op ierde

[p. 319]

bineist komme. Dan wie de jeugd fan earder tiden dochs gâns better. Hja liet it Geheim dêr't it hearde.

Nou't Jousma foar Fedde Schurer, mei in birop op 'e subjektiviteit sa hastich en ûnforhoeds troch de knibbels gien is, soe men forwachtsje dat er it stânpunt: De iene hâldt fan de moer, de oare fan 'e dochter ek op dit punt jilde litte soe. As ik in fout bigien haw troch de hear Jousma dingen op 'e lea to skouwen dy't er net bidoelde, dan haw ik him forkeard bigrepen en wiene wy mei in opmerking fan syn kant en in peccavi fan minen gau útpraet. Mar nou sleept Jousma himel en ierde by elkoar om de kunstleavjende boargerij yn twa ôfdielingen to spjalten: de eksperimintelen en de orthodoksen, - and never the twain shall meet. Mar ik freegje my ôf: Hwerom soe in yn 'e orthodokse kunstopfettingen greatbrocht en libjend leafhawwer gjin gefoel hawwe kinne foar eksperimintele kunst, en oarsom? Hwerom dy skieding yn skiep en bokken?

Lit ús foarearst oannimme, dat it hjir om twa libbensskôgingen gean soe. Dan bigryp ik noch net hwerom't mines foroardiele wurde moat om't it in ‘neibloeijer’ is, en noch wol ien fan de 18de, 19de en..... 20ste ieu (dus yn it lêste gefal in ‘ierbloeijer’). Ik hie tocht dat men in libbensskôging foroardielje moast om har forkearde prinsipes en wol alderminst om har tiid fan ûntstean. De libbensskôging fan Jousma is sa âld as de wrâld, dat is blykber in oanrekommandaesje. Ik wit wol, de wrâld sil altyd wer ta Plato weromkeare, - mar ek altyd ta Sokrates. Dat is hjir lykwols de saek net.

En hjir sjit de subjektiviteit, dy't Jousma binnenhelle yn syn antwurd oan Schurer, tokoart. Hwant ûnder de skyn fan subjektiviteit foroardielet er hwat net yn syn geastlik eachweid past. Dy subjektivens, dat wit Jousma ek skoan, is mar in doekje foar it blieden. De leuze fan de subjektiviteit is in wierheit as in kou en bifoarderet allinne it swijen. It giet, ek by Jousma, om it persoanlik gelyk en it ûngelyk fan de oare. En op dat punt wurdt Jousma ûnbillik. Hwat net yn syn skôging past, is in ‘neibloeijer’ of in moadeforskynsel. It giet net om guodkeape tsjinstellingen fan swart en wyt, mar om in earlik bisjen en bilibjen fan de phenomenen. Jousma hat dat sels hiel goed field, doe't er twa forklearringen joech foar it ‘weilitten’ fan de ynterpunksje, en forgeat to fortellen dat men earst oer ‘weilitten’ fan ynterpunksje prate kin as men it hawn hat oer it ‘oanbringen’ fan de ynterpunksje. Hwat Jousma hjir docht is de saek yn in flauwe antithese smite.

Neist en boppe de guodkeape noarm fan subjektiviteit, is noch in oare wize om in gedicht bynei to kommen. As it net sa'n gefaerlik wurd wie, soe ik it de phenomenologyske neame wolle. Gjin kâlde wittenskiplike objektiviteit, mar in ûnbifoaroardiele bisjen en ôftaesten fan de phenomenen. In binijdens, in iepenstean, in earbied foar hwat groeit en bloeit. De phenomenologyske methoade hâldt de strang persoanlike subjektiviteit op 'e eftergroun. As Prof. van der Leeuw de religieuze forskynsels by primitive folken bisiket to trochgrounjen, giet er dy net to liif mei syn orthodoks protestantisme. Likemin smyt er syn persoanlike oertsjûging oer board, hy hâldt har allinne op 'e eftergroun, en wurket mei in minimum oan ethyske oardielen en in maksimum oan ûnbifongenheit. Dy ûnbifongenheit mis ik yn de skôging fan Jousma. Hy hat der ek gjin bigryp oer, as er b.g. mient dat men ‘knap’ wêze moat om jin los to meitsjen

[p. 320]

fan de ieuwenâlde bigrypswearde fan it wurd. It is gjin kwestje fan knap-wêzen, mar fan ûnbifongen-wêzen. Dr Postma is dêr ticht by, mar hy lûkt de konsekwinsjes net. Jousma is der jitte fier ôf.

En datselde tokoart oan ûnbifongenheit mien ik yn syn kunstskôging to observearjen. Alle kunst - hokker ek - hat ta funksje, de minske yndachtich to meitsjen op de dingen dy't net fan dizze ierde binne, seit er. Dat mei foar de poëzij soms in skyn fan reedlikheit hawwe, foar b.g. de muzyk absolút net. Hwat hat in strykkwartet fan Mozart to meitsjen mei de ‘dingen dy't net fan dizze ierde binne’? Heechstens yn tige oerdrachtlike sin. Ik soe earder oarsom sizze: de kunst hat ta funksje de minske yndachtich to meitsjen op dat hwat fan dizze ierde is. In leauwend Kristen soe sizze: de eare Gods forkundigje yn de ierdske folheit en réaliteit fan Syn skepping. Mar yn dy oerdrachtlike en ‘forheven’ sin is it ús minsken ek net jown om út to meitsjen oft in kunstner it goed docht of net. Dêr moatte wy ôfbliuwe. Dat is ek gjin foaropset plan, mar in (net troch ús to konstatearjen) resultaet, dat ek foar de greatste heiden as kunstner jilde kin en dêr't de Skepper allinne it lêste wurd yn sprekke kin.

Subjektyf partijkiezen yn kunstsaken op groun fan libbensskôging makket dat men in great part (winliken fierwei it greatste part) fan de kultuer fan jinsels distânsiëarret, in part derfan foar jinsels reservearret en it oare út de skepping lossnijt. Kultuer is in ierdskminsklik forskynsel, dat ûnder oaren ek nei de himel wize kin of nei de idé fan Plato. Under oaren. In kunstner mei in ‘himelsk’ aspekt hoecht net út soarte in greater kunstner to wêzen as ien dêrsûnder. Ik kin my in kunstner tinke sa gereformeard as de wei nei Rome, en sa eksperiminteel as Picasso. It phenomenologysk sjen fan de dingen kin ús net forbiede der by einsluten in persoanlike foarkar op nei to hâlden, mar kin ús wol wjerhâlde fan ketterjacht en fan in oerflakkich oardiel. ‘Moadeforskynsel’ is in maklike slogan dêr't men alle dingen mei deadwaen kin. Mar hwat hjoed moade hjit, is moarn in kultureel-histoarysk forskynsel en kriget syn plak yn it museum. Mar it is tagelyk it trochgongshûs nei de takomst. Gâns derfan sil yn it museum of miskien yn in rariteitekabinet tolânne komme. Mar gâns derfan kin ek tsjinje ta foarmjend bigjinsel fan hwat komt. Dêrom haw ik warskôgje wollen en bisocht der eat fan to forklearjen. Dy't it net leauwe wol, moat op syn eigen wize sjen sillich to wurden. Ik bin allinne bang dat er himsels syn gerak net jowt, mar dat is net oars.

De oare kear ris 't ien en 't oar oer Piter Wybenga.

ANNE WADMAN.