De Tsjerne. Jaargang 8

[p. 213]

E.B. Folkertsma:
Yn solidair forban.

Dêr liket Inne de Jong hwat losmakke to hawwen mei syn oprop oan 'e mannen fan 'e kunst ta sterker solidariteit mei de biweg'ing. Anne Wadman hat der tominsten fuort dalje op jown en oan 'e oankundige programma's fan 'e R.O.N. to fornimmen, sil ek Fokke Sierksma der oer gear. Dêrom net, de kwestje is it wurdich. Hja biheart ta de problemen dy't, net op to lossen, mar tagelyk gjin oplossing hoegend, it libben yn spanning hâlde. De forhâlding fan 'e dichters ta de striders, wy moatte en sille it der dan ek net oer iens wurde. It is goed, it is nedich sels, dat hja net fêstlein wurdt. Nouris moatte de biwegingslju en de dichters argewaesje fan elkoarren hawwe; dan wer moatte hja elkoar net kenne; in oare kear hawwe hja, ta alle oersljochting en forjeffenis ré, ûnbitinge nêstinoar to stean. Dat moat allegearre foarkomme en kinne, en alles foar oar hat it op syn bar sin. Hokker hâlding de forhâlding op tiid en stuit oannimt, giet net neffens problematysk opmakke reg'els; de spontaniteit fan it libben, de need fan 'e tiid en it karakter fan 'e mannen fan beide kategoryen biskiede der oer. Hwant it is yn dizzen net om in tsjinstelling to rêdden. De biweging stelt oan har meidoggers gjin literaire easken noch sels easken fan literaire bilangstelling. Hja freget allinne, dat se fan Fryslân hâlde en, op hokker gebiet dan ek, reëel hwat mei Fryslân wolle. Sadwaende wol en kin hja ûnder oaren ek plak hawwe foar kunstners. En tagelyk bifoarderet hja, bigryplik of ûnbigryplik, optein of frijhwat ûnforskillich, de kunst. Al soe it allinne mar wêze troch, o hea né net út leafde noch út bigryp, noch út bilangstelling sels, mar it sij út domme trou it sij foar de ûnnoazelste fordivendaesje, de skriuwers de útjefte fan boeken mooglik to meitsjen. Dat der in Fryske literatuer bistiet, dat der hieltyd noch wer Fryske boeken útkomme kinne, dat it literaire tydskrift De Tsjerne it noch altyd driuwende hâldt, dat wy noch altyd de gelegenheit hawwe om de toiletamers fan ús grime to leegjen oer folk en oer biweging - it is foar in great diel oan dyselde biweging to tankjen. Hja is en foarmet om har hinne it twivelige formidden, dêr't wy ús gewichtich wurd

[p. 214]

noch oan kwyt kinne en dat ús produkten biwarret foar it tafelslaed, de papierkoer of it museum.

Mei de kunstners stiet it fan har kant allyksa. Der kin net fan harren easke wurde - en nimmen easket it ek - dat hja allegearre en to allen tide meidwaen sille oan 'e biweging. Har wurk en saek is it, kunst to meitsjen, en oare dingen komme twad, tred of net. Mar likefolle of't hja har al of net op it biwegingsmêd weagje, krektsagoed as it wurk fan 'e biweging', docht ek harres hwat oan Fryslân. De Halbertsma's hawwe har fan 'e biweging op in distânsje hâlden, Waling Dykstra en Tsjibbe Gearts der foar in tige great diel bûtenom skreaun, sprutsen en arbeide, Brolsma en Juffr. Kloosterman der gjin rol yn spile dat makket. Sil hwa lykwols úthâlde, dat har wurk gjin bitsjutting foar de striid fan Fryslân hat en dat de biweging it der wol sûnder stelle kin? It is hjir yn 'e earste pleats in kwestje fan persoanlikheit fan 'e kunstner en karakter fan syn wurk. Sommige kunstners kinne út har aerd allinne mar skriuwe, skilderje of musisearje. Oare hawwe der gjin nocht oan of gjin ynspanning foar oer, hwat oars to dwaen. Wer oare misse eigenskippen om yn 'e biweging to bankjen. Hja binne net saeklikernôch, meije net oer organisaesje, hawwe to min g'eduld, kinne net sûnder wyldsin, nimme alles net like earnstich, steane to folle op har persoanlike frijheit, binne to greatsk, of hwat dan ek. It gefolch is ien fan beiden: de biweging en har earmelytse lju krije de skop, of de kunst moat it bilije. En dan spilet, tominsten yn Fryslân, ek in rol, dat forskate kunstners it net oan tiid hawwe of net yn maetskiplike omstannichheden forkeare om sawol oan biwegingswurk as oan 'e kunst to dwaen. Itselde jildt fan 'e kunstsinnige skepping. Underwerp, ynhâld, geast, strekking, doel dêrfan hawwe faek neat mei Fryslân út to stean, en mar hiel, hiel komselden hwat mei de biweging. Dat wol sizze, it forbân is ornaris net direkt. Mar earne komt de moard út en forret it wurk him, dat it Frysk en fan in Fries is. Dat kin op alle mooglike manearen, fan 'e primityfste ûnopsetlikens ôf oan 'e biskamsumste en fornimstichst ynleine opsetlikheit ta. Friezen spylje yn 'e kunst fan it biskûlboartsjen net swak by, foaral safaken it om konfrontaesje mei harsels, mei Fryslân to rêdden is. En, hwer't it ek net to min op oankomt, de biweging' is in naderder. Hja nadert de kunst fan Friezen safolle mooglik, set der in Frysk hannelsmerk op en

[p. 215]

priizget it ûnder dy namme oan. Of't hja dêr it rjocht wol ta hat? Dat sil, tominsten yn withoefolle gefallen, de fraech noch wêze, mar hja freget der by einsluten ek net nei. Hja docht it, út 'e ekspansive driuw fan it libben. Mar lit my it sa agressyf leaver net formulearje. De biweging docht it net, mar it komt fan 'e striid. It stridende Fryslân, it Fryslân dat yn striidposysje stiet, lûkt en stelt de kunst fan Friezen yn syn romte. Noch net ienris mei opsetsin, né as fansels, automatysk suver. En dêrtroch is der mear as in samling Fryske boeken en kunstwurken; dêrtroch is der in Fryske literatuer, it bigjin fan in Fryske byldzjende kunst, de ynset fan in Fryske muzyk.

Koartom, ús biwegingslju en ús kunstners kinne by gjin mooglikheit faninoar ôfkomme. Hja banne elkoar de iene troch en oan 'e oare, mei't beide kategoryen yn 'e ban fan Fryslân sitte. De striid hâldt as oarderjend bigjinsel Fryslâns kunst byinoar, en it dichterskip hat yn 'e Fryske striid in krityske en biwegende funksje. It binne twa poalen fan 'e forbounens oan eig'en lân en folk, dy't net sûnder elkoarren bisteane. Oer en wer sitte wy oan it tsjoar. Dêr kinne wy oan hoarte en skuorre, mar it hâldt ús. De line kin by tiden slop hing'je, mar op stuit en sté lûkt hja stiif. It falt net ta, fan 'e leafde ôf to kommen. De biwegingsman mei argewaesje fan 'e dichter hawwe, him haetsje of him forearje, de dichter de biwegingsman profetysk flokke, preesterlik seingje of keninklik negearje, mei dat al hawwe hja elkoar nedich, al soe it allinne mar fan need wêze. Likefolle of't hja, yn wurk en yn wannel, it forbân opsetlik sykje en lizze, of't it harren ûnbiwust, ûnbigryplik, ûnbikend sels is of dat hja it ûntkenne, it jowt allegearre neat: hja kinne net sûnder elkoarren. Sûnder elkoarren soenen hja roppers yn 'e woastenije wêze en eftergroun noch klankboaijem hawwe.

Sille wy dêr bliid om wêze en yn de namme fan Fryslân triomf om roppe? De forhâlding hat har foar, mar likegoed har tsjin. Yn 'e ban fan 'e kunst wol de biweging maklik forliterarisearje, foryndividualisearje en ûntsaeklikje, en yn 'e ban fan 'e biweging kin de kunst biswierlik frijheit hâlde en de greate breedte winne. Neat net ûnbigryplik noch slim is it dan ek, as yn in pessimistyske rite ris immen, fan hokker fan beide kanten, in theory opstelt dy't it forbân ûntkent of brekke wol. Bygelyks dy fan 'e, yndividualistysk big'repen, selsforwurkliking. Lit dat in ûn-

[p. 216]

spontane efterneikonstruksje wêze, lykwols hâldt hja genoch wierheit yn om de eagen to iepenjen foar tige reële gefaren en binammen to warskôgjen foar ideälisearring fan it forbân tusken biweging en kunst. Forsafier kin hja sels in soune en nedige reäksje wêze. Alle minsklik stribjen hat in elemint fan selsforwurkliking yn him. Hwat hwa minske ek docht, hy jowt him dêryn lokkigernôch net folslein oer oan 'e saek of it ideäel, mar bisiket tagelyk himsels to hânhâlden en to rjochtfeardigjen, syn eigen gerjochtichheit to bouwen, syn persoanlike idelheit to bifredigjen, namme to meitsjen, syn bilang to tsjinjen, oan syn djipst en ynlikst forlet to foldwaen, it hert to beakerjen, himsels lokkich to fielen, syn mooglikheden safolle dwaenlik to forwurklikjen. Hwa't dat ûntstriidt, ken himsels en it minsklik slachte net.

Allinnich, hoe goed it ek wêze mei it net to forjitten, mar it wêze to wollen, it foroaret neat oan it forbân. It forbân bliuwt der likeg'oed om bistean. Forsafier't de dichter sawol as de man fan 'e biweging him yn syn stribjen sels forwurkliket, docht er dat yn Fryske tael, geast, foarm, yn 'e ideële romte en mienskip fan Fryslân. Hy kin him mar net forwurklikje sa't er sels wol. Foar syn mooglikheden en de ûntwikkeling dêrfan is er boun troch histoarje, struktuer en tiid. Bûten dy grins komt er net ta foarm. Dêr kinne wy ús tsjin forsette sa dwers of sa ûnwennich as wy mar wolle, de ein is lykwols, it oan to nimmen. De ein is de ûnûntkombere lotsmienskip fan biweging, kunst en folk.

Né, it leit ienfâldiger en treastliker. Sa giet it, as men ta lange opstellen forfalt. Wy kinne fan Fryslân net loskomme. Fryslân hat ús yn 'e macht. Dat docht de leafde, de swakke, de breklike, de tûzen kear forrette. Op it minst, dat tagelyk op it bêst is, wolle wy wol los fan ús folk, mar wy kinne it net. Wy nimme ús út en troch foar, de hiele winkel der hinne to smiten, mar komme der net ta. In nuver swak hawwe wy foar dit folk. Wy meije it kritisearje, flokke, forhearlikje, forachtsje, ûntkenne, lykwols bigeare wy - wis, ek út selsbihâld en eigenforwurkliking - dat syn hert ûnder ús wurd sidderje en sjong'e sil as in fioele. Gjinien fan uzen kin it lykmoedich oansjen, dat Fryslân ûndergean soe. Wy litte dit folk, dizze kliber arbeiders, boeren, fiskers, ambachtslju en heale gelearden, net yn 'e stiik. Dat kinne wy harren net oandwaen. Sa trouweleas as wy binne,

[p. 217]

winskje wy fan herten, dat it harren goed en sels hwatte great gean mei, en yn harren ús derby. As it nypt, lyk as noutiids langer, dan fiele wy ús solidair mei alles en allegearre en hawwe mei alles en allegearre solidair to stean. Dêr is gjin kaei noch theory fan; dat docht allinne mar dat lytse biwyske fan leafde.