De Tsjerne. Jaargang 8

[p. 172]

Jan Wybenga:
Doarpspraet fan bakker Ulespegel.

De Fryske Thyl Ulespegel of De Wonderlike Libbensskiednis fan Hantsje Pik. Fan himsels biskreaun en yn 't ljocht jown fan Waling Dykstra. Fiifde printinge. Nû IV fan de Waling Dykstra-Rige.
Firma A.J. Osinga, Boalsert MCMLIII.

Einliks is ‘De Fryske Thyl Ulespegel’ net oars as in samling lytsere en greatere forhalen, dêr't de biis Hantsje Pik in rol yn spilet. Wol hat Waling Dykstra, oars as de samler fan it Dútske folksboek, bisocht syn stoffe yn it ramt fan in (it mei dan wêze wonderlike) libbensskiednis to stâllen en chronologysk oardere, mar it resultaet kin gjin sprekken lije. Hwant tsjin dat, net botte ynmoedige, bisiikjen yn, arbeidet hieltyt syn nocht oan de anekdoate. De losse forhalen, gauris fan it taf al toplak brocht, kypje út it ramt fan de histoarje en woeker je oer it forhael hinne. Men soe de montaezje dus mislearre neame kinne. Fangefolg'en makket dizze libbensskiednis op hwa't wend is oan mear ienheit fan hanling en mear evenredigens yn de opbou fan de ûnderdielen wol in ‘wonderlike’ yndruk, mar yn in oare opfetting as by de ûndertitel foarsiet.

Men mei wol oannimme dat in skriuwer mei safolle soun forstân as Waling Dykstra dat sels wol dúdlik wie, mar dat er der gjin argewaesje fan hie en dêrom gjin oanstriid fielde der hwat oan to foroarjen. It is 1860 as it boek foar it earst útkomt: de Romantyk bikroade him oer it generael net bot om evenredichheit en rjochtlinichheit. Yn de titel fan it boek sit daliks in lytse romantike noat: de skriuwer dy't sa't hjit gear is oer it hânskrift fan in oar.

Binne de forhalen dêr't dit boek út gearstâld is út it libben naem? Yn it Foarwurd skriuwt de útjefte-kommisje fan de Waling Dykstra-stifting dat de skriuwer nei 1853 bigoun wie mei hwat keapmanskip, ‘en dat gesjou fan it iene plak nei 't oare en gepraet mei de minsken joech him krekt hwat er nedich hie foar syn skriuwerij. Hwant fan alles hwat der yn 't boerelân en op 'e doarpen yn 'e omkriten foarfoel, gyng der him in forbaesd bytsje foarby’. En de ynhâld fan it boek is net oars as doarpspraet, oerbrocht troch in tig'e smoute forteller en mei mear of minder

[p. 173]

skik topas makke foar it forhael fan Hantsje Pik.

Yn syn Foarreden seit de skriuwer: ‘As ik nou de Fryske Thyl Ulespegel yn de wrâld stjûr, dan hoecht it dêrom gjin boek to wêzen alheel yn deselde geast en trant fan de âlde histoarje fan Ulespegel.’ Hwat binne dy geast en trant dan? Yn syn ‘Ontwikkelingsgang der Nederlandsche Letterkunde’ hellet Dr J. te Winkel, as er it folksboek fan Ulespegel neamt, de ‘Westfaalsche hannekemaaiers, wier geest het weerspiegelt’, derby. Dizze professorale karakteristyk sil wol tige krekt wêze, mar dat is min nei to gean sûnt de meanmasinen it kontakt mei de hantsjemieren en harren geast al in bytsje biswierlik makke hawwe.

It Folksboek fan Ulespegel is hwat oars as de biarbeidingen foar skoalle en hûs, sa't der by hûnderten oan 'e merk brocht binne. De forhalen kin men yn trije skiften fordiele: frijhwat ûnskuldige en meast flauwe grapkes; gemienichheden, utering'en fan natuerlike kweadaerdichheit; en, net to forjitten, skatologyske anekdoates. De kar foar de niisneamde biwurkingen wurdt út de beide earste skiften dien. Dat slach anekdoates komt ek yn Hantsje Pik foar, mar ‘alles hwat de sin foar it botte en ûnskiklike oantreastgje kin of de goede seden hinderje’, mient Waling Dykstra mijd to hawwen. Men kin dêr lykwols bitiden in oare miening oer hawwe. Hwat bygelyks to tinken fan in man dy't as der kreambisite by him yn 'e hûs is, freon en fijân sahwat yn 'e reek omkomme lit? Skatologyske anekdoates komme yn Hantsje Pik net foar. Oeral binne foar de excreminten modder, jiske of moal yn 't plak kaem. Hantsje Pik wâddet mei in stik of hwat sekfollen brea yn 'e modder om, hy truzelet yn it jiskegat, Sjoerd Stiif fan Krinten rekket mei de wiete klean oan ûnder it moal ensfh. Dit binne fan dy foarfallen dy't jin de boeken fan Pietje Bell en de daeien sjipsop-scènes út it stommefilmtiidrek yn 't sin bringe.

It Folksboek fan Ulespegel is fier boppe it platte niveau fan nocht oan ûnnocht en faekalysk praet útbrocht troch Decoster yn ‘La Légende de Thyl Uylenspiegel et de Lamme Goedzak’. Dizze Flaemske Uyienspiegel is in frijheitsman, net inkeld in frijbuiter en tûke representant fan in groepke, dy't de fortsjintwurdigers fan oare groepkes hieltyt in reed yn 't foar bliuwt, mar in nasionale fig'uer. De Fryske Thyl rikt net sa heech. Yn syn libben is ek neat foarfallen dat him oanstutsen makke hat. Hy is in liberale bakker mei in bizich aerd. En der binne minsken en ploechjes minsken

[p. 174]

dy't him net oansteane. Yn de striid, better sein, yn it gekreau tsjin dy lju libbet er, as syn Dútske genamt, syn bizigens út. Dêr hat er syn grappen mei, dy't moai faek by it gemiene omt ôf binne. Dingen dêr't er it mier oan hat binne skynfrommens, hearsk- en spjaltsucht, ûnmatigens, bijgelove en noch in moai rychje oare. Persoanen, dy't mei ien of mear fan dizze ûndeugden oanhelle binne, parearje ûnder in oan har fordoarne steat oanpaste namme yn syn forhael, ont de tiid komt dat hja fordwine om harren straffe to ûndergean. Gleone Douwe, Oene Kat, Likele Slûchslim, flanterige Jetske, Sape Strampel, gleone Lolkjen en Heabel Trijehoek binne der foarbylden fan. It is in eabele corona fan manlju dy't oan de drank binne of frousk, dy't in kannegrau's gelove hawwe en dêrnjonken froulju dy't hwat de deugd oangiet op in forkeard wurd lizze, doarpsnimfen mei de rûmte fan wyt yn de eagen, toatebellen oanhelle mei de sucht ta rabjen, sasear dat hja it wol oandoare en biskuldigje in gnappe, liberale bakker fan tsjoenderij. Mar mei of sûnder de help fan bakker Ulespegel stroffelje hja, oer in rolle blauwe flenje of hwat oars, yn de earmen fan it rjocht, krije yn elts gefal lean nei wurken.

Waling Dykstra komt yn dit boek nei foaren as humorist. De opset is sa dat by in bipaelde kategory lêzers sukses wis is: brike fiten, brike situaesjes, typen fan minsken. Flau, goedkeap, der is gâns in rige termen to bitinken om dit soarte fan skriuwerij mei ien streek yn it litteraire fordomboekje to setten.

Mar der is ien ding dat Dykstra der altyt trochskuort, by al de biswieren dy't men tsjin de opset, de ynhâld en de geast fan syn boek hawwe kin. Hy is in forteller, en ien fan it boppeste buordtsje.

Yn dit boek komme de bêst fortelde anekdoates út de Fryske litteratuer foar, nei foaren brocht yn in tael sa kostlik en ryk dat er syn wjergea net hat. De episoade fan de âld bok Sake Strampel op 'e turfsouder - in Decameroneforteltsje - is in foarbyld fan fortelkunst. En sokke binne der mear oan to wizen. It is allegearre sa op it each mar hwat jounspraet, smoutwei, leech by de groun, mar hieltyt spand op it wurd, op it krekte wurd soms, mar ek op it rûchwei, sketsenderwei foarstellende forskaet fan wurden, lyk as inkeld in puike forteller dat ta syn foldwaen hat. As der op in biskaet stuit forlet is fan in wurd of in omskriuwing, dan treffe dizze minsken boartsjendewei it

[p. 175]

goede. Har kunst is út soarte tige flechtich en de folle glâns derfan giet skriuwendewei miskien forlern, mar hwat Waling Dykstra der yn dit boek fan fêstlein hat, is dochs noch tige de muoite wurdich.

Gjin libbensskiednis, g'jin Ulespegel, in bernlik swartwyt-skema, och, einliks is dit boek oer alle boegen mislearre, in boarne foar elk dy't in oar dúdlik meitsje wol hoe't men in boek net opsette moat. Mar ek in prachtfoarbyld yn al syn sljochtens en ienfâld, fan hoe't in forteller syn wrakke spul der mei glâns en gloarje trochskuorre kin.

De Wonderlike libbensskiednis fan Hantsje Pik jowt in byld fan de Fryske doarpsmienskip fan sa'n hûndert jier tobek. Dat byld rekket net alhiel forsille ûnder de brike trekken fan de karikatuer en is ek net alhiel boun oan dy tiid fan lang forlyn. Men kin noch it measte wol neikomme fan de liberale Ulespegel-visy op minsken en tastannen. Mar tige dúdlik kin men der oan observearje hoe't alle litteraire en oare oardielen en foaroardielen stomp rinne op de fortelkunst fan in skriuwer.