De Tsjerne. Jaargang 8

[p. 157]

Toanielkronyk:
Our town.

Thornton Wilder: ‘Our Town’. Dat is it stik, dat men forfryskje moat. Earst is it spile yn it Nederlânsk en it is blykber sa moai foun, dat nou de Fryske toanielskriuwers der op loslitten wurde.

Sadwaende lies ik it, in bytsje biskamsum foarôf, dat sa'n wûndermoai stik my allinne fan namme bikend wie. Ik kaem in bledside of 20 fier en doe lei ik it del: it joech my neat oars as in nachtmerje-eftige deadskens. En ik soe it dy professor neisizze wolle, dy't syn assistint by in frijmoedige opmerking de wurden foar 'e fuotten smiet: Ien fan ús beiden is gek. Ik fiel sawier oanstriid om nei de psychiater ta, lyk as dyselde jonge dokter, om in biwiis fan net-gek-wêzen op to heljen. Hwant yn in toanielwrâld as dizze kin ik it net normael fine.

En ja -, hwa sil sizze, dat soks net oan jinsels leit? Hwat is swierder foar in minske as in bytsje objektyf in oardiel to fellen oer himsels? Lykwols -, men nimt ornaris oan, dat eigen fiif sinnen yn oarder binne en dat de tsjinpartij net rjocht by it spul is. Die men oars, men soe jinsels elk oardiel ûnmûglik meitsje. Dat sadwaende......!

Yn dit stik rinne de lju troch illusoire strjitten, stappe yn en út huzen sûnder muorren, stige op ljedders en meitsje dêrre húswurk (dat is sûnder sokke brike biletsels foar ús moderne jeugd al heikrewei genôch) en komme op 't lêst ta rêst yn in grêf, dêr't de deaden deabidaerd (zonder stijfheid, seit myn oersetting) op stuollen sitte to redenearjen.

O ja, der hat ek noch in iissalon west fan planken op stuollen, dêr't greate bern mei ‘denkbeeldige’ tassen inoar mear réële leafdewurden sizze. En der is in regisseur, dy't by it folrinnen fan 'e seal it publyk oanstoarret, hingjend (mei in pipe yn 'e mûle) yn in hoeke fan it lege, keale toaniel. Hy set by iepen doek de meagere rekwisiten ré, fortelt it publyk, hwat it net to sjen kriget en grypt mei syn wurden yn yn hwat wól spile wurdt. Hy tsjinnet dan by tiden ek noch as âlde dame, as dûmny en as iisbar-man en filosofearret mear of minder djipsinnich, al nei't dat by dy forskate kwaliteiten past.

Om him hinne prate en draeije en trouwe en stjerre dan de hús-, tún- en kokenboargers fan it stedtsje. Hy dûkt yn harren forline, lit it noutiids sjen op ljedders (foar keamers en treppen) en stuollen (foar grêven en iisbars) en mei ballen en tassen en boeken en kranten en hynders en weinen, dy't allinne yn ús rike fantasij oanwêzich binne. Hy rint ús foarút yn harren takomst mei in wier-wier forbjusterjende bihearsking fan it probleem tiid en romte, om dan yn it noutiids werom to dûken mei it greatste gemak. Hwant - netwier - wy hawwe dochs ús forbyldingskrêft mar yn to spannen om it allegearre sá foar ús to sjen, wy fantasije-rike lju fan de 20ste ieu! It kealste, earmoedichste toaniel is foar ús ommers it aldermoaiste, dat men jin mar tinke kin. En út it grize, monotoane libben fan sa'n steltsje lytsboargers sjogge wy foar ús geasteseach it geheim fan libben en dea en ivichheit samar opbloeijen, wy 20ste-ieuwers!!

[p. 158]

En dát binearet my nou krekt, hwant ik, ik sjoch it nèt. Ik priuw allinne de smaek fan in nachtmer je (hát sa'n ding in smaek?) op myn droege lippen en it is my oft ik troch in neare dream rin, nearder en binearjender as ik ea ien haw.

En ik freegje mysels ôf: Is dit normael? Dit op 'e troan setten fan it skiere deistige, dit brekken mei eltse foarm en swym fan skientme? Dit mei opset sin nei foaren bringen fan libbens, dêr't alle heroyk frjemd oan is? Dizze théory fan: yn it gewoane libben sûnder mear iepenbieret him it wiere......, it ivige!!!

Ik kin hjir net oan leauwe, noch it normael achtsje. De minske dy't weardich is, útbylde to wurden foar ús eagen, moat hwat greats oer him ha. In sterk konflikt moat him yn 'e wei komme. Hy striidt, oerwint, giet ûnder. It konflikt kin uterlik net fan bitsjutting wêze, dan is it de dramaturch, dy't it sichtber en wichtich meitsje moat. Ek de akteur fynt dêryn syn taek en - net to forjitten - kinne wy dêrby gebrûk meitsje fan de moderne technyk. Ien fan de seldsume gelegenheden, dêr't technyk en poëzij togearre gean kinne. Of -, wol men mei de poëzij op it toaniel net mear út to stean ha? Goed, lit ús dan de harpe oan 'e wylgen hingje, mar net bisykje de greate massa fan sensaesje sykjende lju yn forbazing to bringen mei dit soarte fan toanielstikken. In fornuvering, dêr't men fan forwachtet, dat hja yn biwûndering oergean sil: it is bon ton, al dizze útwrydskens artistyk en modern en ‘gedurfd’ en fol greate ûnthjittings to finen. Hwa't net smyt mei nomina as ‘bigenedige’ en ‘sjenner’ en ‘takomststrider’, hwa't al dizze oars-as-oars dingen net earnstich nimme kin, dy is al gau âldwrydsk en konservatyf.

Doch wol ik úthâlde, dat Bloem gelyk hie, doe't er yn 't koart skreau, dat in kunstner him sa min mooglik oan ‘modes moet verslingeren’. Al it geëksperimintear mei dizze nuvere rekwisiten kin ik net oars sjen as in moadegril, in middel om it nou ris oars-as-oars to dwaen en dêrtroch yn it each to rinnen. Krekt as by de dichtmoade fan ‘Ote ote boen’. Net út ynderlike needsaek skriuwt of dichtet men sa, tinkt my, men wol mei alle gewelt net-konvinsioneel wêze, men wol opfalle en forjit, dat wiere kunst har dochs wol oppenearret, op âlde paden en op nije. De foarm sûnder mear docht der net folle ta: as men dy foroaret sûnder ynderlike twang, dan hat dy foroaring gjin sin.

Kin der dus net toanielspile wurde mei gjin of mei in bytsje helpmiddels? Wis wol! Hwa't Nel Oosthout dwaende sjoen hat, wit, dat in stoel en in sjael en in mantel wûnders dwaen kinne yn bitûfte hannen. Mar karikatuer-dekors moatte der net brûkt wurde: gjin ljedders foar treppen of stuollen foar grêven, of planken foar in toanbank. Gjin keal toaniel, mar yn elk gefal stimmige doeken, gjin regisseurs dy't mei de piip oan en de hoed op as in fûgelforskrikker yn in hoeke steane en yn it spyljen sichtber yngripe. Soks stiet krekt oan de forkearde kant fan dy forneamde iene stap ‘qui se trouve entre le sublime et le ridicule’. Lit der dochs, yn de namme fan de Muzen, hwat sfear bliuwe en meitsje net alles mei opset sin sa griis en kleurleas.

Ik wol ek alhiel net biweare, dat yn de gewoane en deistige dingen, yn it breklike en lyts-minsklike, him gjin great konflikt iepenbierje kin, dat weardich is útbylde to wurden. Just dát is

[p. 159]

it wurk fan de kunstner, om it fielber en taestber to meitsjen. As dat wier slagget, is it dêrtroch heroysk wurden. Mar hwer is yn dit stik dat greate, dat ‘djip-minsklike’ (sa't ik der fan lies)? Ik haw it twaris troehlêzen, it wurdt my net dúdlik. It moast dan wêze, dat it uterlik bistean fan in trochsné minske, der moai goed yn werjown is, dat jin foar eagen set wurdt, hoe't yn sa'n stedtsjefol-lytsboargers alles libbet en stribbet. Mar hoe kin dêrút blike, dat der yn ús allegearre hwat ivichs libbet? Lyk as de regisseur seit yn ien fan syn filosofyske monologen. My tinkt, dat dy ivichheitskearn nearne sa djip forhoalen leit, as just yn dy milieus.

En dan by neijer ynsjen: binne dy karakters sa goed tekene? De lju binne dan wol bjuster nuet en mak. Ik woe ha, sels by sokke lyts-stedtsjers sil it net allegearre sa emoasjeleas gean. Binne hja nou wier sa best en braef, útsein dan dy iene oargelist Stimson? En rinne al dy boarger-húshâldens sa op tsjeltsjes? It wol my mar min oan, dat in foech great-jonge yn de puberteitsjierren, dy't syn stymske kueren hat, daelks yn twa minuten fan syn heit oan it gûlen makke wurdt en bikeard troch in pear ‘gefoelige’ wurden. En al is it net perfoarst ûnmooglik, it sil dochs ek gjin gewoante wêze, dat in skoalleforleafdheit daelks à bout portant omset wurdt yn in deeglik houlik. Soks bliuwt hwat bisûnders en dat bisûndere wurdt my út dizze partners net dúdlik. Hwant it stik hat klear genôch net de pretinsje, hwat útsûnderliks to jaen yn syn persoanen: it wol gewoan wêze, de trochsné minske útbyldzje.

Der langen Rede kurzer Sinn: it lit my tige ûnbifredige, troch de egale skierens fan syn tafrielen, de lytsboargerlikens fan syn figueren, mar it alderslimste troch it keale toaniel en de karikatueren fan dekors, dy't folle minder binne as gjin dekors.

A. JOUSMA.