|
| |
| |
| |
Anne Wadman:
Replyk foar yntern gebruk.
Men hoecht net ûngefoelich to wêzen foar de ûnrêst dêr't it artikel fan Inne de Jong: ‘De Biweging en wy’ út wei skreaun is, om by party fan syn biwearingen dochs efkes in tear yn 'e foarholle to krijen. Der steane dingen yn syn stik dêr't ik rjochtút ja op sizze kin, Syn ûnrêst is sûnder mis earlik en echt en as sadanich hat syn skôging de wearde dat er ús ús eigen ûnrêst wer ris biwust makket. De ûnrêst is net nij, mar hy forsokket licht yn ûnforskillichheit, en it is goed dat er jitris útsprutsen wurdt yn sokke (forjow my it Hollânske wurd) ‘bewogen’ biwurdingen. De Jong syn ‘bewogenheid’ mei ús lykwols de eagen net slute foar it feit, dat syn skôging ryklik simplistysk en romantysk is, en gjin each hat foar de yn wierheit slimme paradoksaliteit fan de Fryske kultuersituaesje. De Jong rekket dat probleem efkes oan, as er Schurer syn ‘definysje’ fan in dichter oanhellet, mar hy hipt der ek fuortdaliks wer loftich oer hinne, as er fortelt hoe't Schurer it net bidoeld hat, mar gjin ynhâld wit to jaen oan hwat Schurer al bidoelt, Folksforbounens kin út soarte gjin litteraire ynhâld wêze, allinne miskien in litteraire leuze dy't op 'e litteratuer net oars as kompromittearjend wurkje kin, Dy simplistyske redenearring, neist de hwat romantysk-rhetoaryske toan, is it biswier dat ik, mei alle wurdearring foar de ûnrêst en de earnst en foar guon ûnûntkombere feiten, tsjin De Jong syn opstel haw.
Ik wol leauwe, it giet hjir yn lêste ynstânsje om in forskelende wearde-oantsjutting foar it bigryp ‘folk’ tsjinoer it bigryp ‘biweging’. Hoe komt it nammers dat de Fryske biweging, mei al har pretinsjes, krewearjen en ûnmiskenbere formogens, by einsluten dochs sa'n bytsje woartel sketten hat yn it folk? Fansels kin men dêr gâns antwurden op jaen: it Fryske folk is geastlik loai en laks. It hat ieuwenlang ûnder frjemd forhûddûke west, sa't dat hjit. It hat in minderweardichheitsgefoel fan komsa. It is materialistysk fan aerd. It hat gjin stylgefoel, of gjin forlet fan styl. It tinkt net kultureel. Allegear, of foar in part wier. Mar gjinien fan al dy forklearringen bifrediget my. Hja geane allegear fan in forkearde premisse út. En hjir
| |
| |
kom ik oan de paradoks, dêr't de measten fan ús net oan wolle en dêr't wy dochs, as wy earlik binne, net om hinne kinne. Wy wolle de Fryske biweging graech sjen as de sprekbuis, de eksponint fan it Fryske folk, syn foarhoede, syn biwuste sektor, syn ‘ôfdieling kulturele saken’. En ta in hichte is dat wier, fansels. De biweging is der foar it folk, om it lokkiger to meitsjen en folweardiger en stylfoller. Dat hat lang de visy west en wy kinne der mar min ôfkomme. Mar it omkearde is like wier, ja miskien yn ús situaesje wierder, en it is foarsidekrûpboartsjen mei de réaliteit as wy dat net sjen wolle. Yn wêzen leit it al jierren sa, dat it Fryske folk der is foar de biweging. De Fryske biweging freget mear fan it folk as hja it folk weromjowt, en as it folk fan har freget. Dat allinne kin de smelle fortuten fan al it gewrot en gewraem forklearje. En dan dy biweging net opfette yn syn inge bitsjutting fan organisaesje-mei-bistjûren-en-leden, mar as geastlik-yntellektuële streaming, as ‘bi-weging’ yn de letterlikste sin fan it wurd. Dy biweging is yn lêste ynstânsje, lyk as alle kultuer in stik lúkse, weardefolle en needsaeklike lúkse, mar dochs lúkse. It Fryske folk, dat allinne mar folk neamd wurde kin by de graesje fan dy lúkse dy't ‘biweging’ hjit, hat by dy lúkse gjin inkeld bilang. It fielt tael-forbrekken net as in forried, om't taelhanthaving in lúkse is, hja hawwe gjin bilang by dy tael en syn konsekwinsjes, útsein by wize fan frijbliuwende sentimintele phrase. It soe pas yn it gewear komme, as guon Friezen om har Frysk-sprekken deadien, forballe of yn in konsintraesjekamp troppe waerden. En dêrom rinne al ús forklearringen fan: hja hawwe it net leard, hja binne to sleau, of hja binne fan frjemd bidoarn, dea. Al to folle sjogge wy de forhâlding
biweging - folk as in frijerij dêr't de faem net rjocht wol, mar ienris bilies jaen sil foar de oanloklike oanbiedingen fan de frijer, dy't ommers allinne it ‘heil’ fan dy faem op it each hat. Mar yn wêzen binne hja elkoar frjemd. Wy stride, a s wy stride, al lang net mear foar it Fryske folk óm it Fryske folk, sels mar amper mear foar it Fryske folk tout court, mar foar de biweging, dus foar ússels. Foar ús bihâld, foar ús neakene eksistinsje as lju-yn-biweging. As wy stride, hwant stride wy wol? Is it striden, as wy feilich op ús studearkeamers in stik saneamd striidber proaza yn elkoar prakkesearje, of in pamflet forspriede, of op in gearkomste skerpe wur- | |
| |
den sizze of in dreech protest nei den Haech stjûre? Men striidt net dêr't men gjin taestber kontakt mei it objekt fan striden hat.
De Fryske biweging hat fan de illúzje fan it folk as it doel fan har stribjen al lang ôfstân dien, hja striidt foar harsels en brûkt dêrby it folk omdat hja dat nedich hat ta forantwurding. En dat is har goed rjocht. Hwant hwer soe in biweging dy't foar har eigen bistean striidt (yn dy oerdrachtlike sin doar ik it wurd ‘stride’ gerêst to brûken) har foar skamje moatte? Omdat hja dan saneamd yn 'e loft hinget en net yn 'e groun biwoartele is? Och kom, in idéeel forskynsel harket nei oare wetten fan swiertekrêft en biology as in hûs en in bûterblom. Wy litte ús troch byldspraek al to maklik fortokje.
De Fryske biweging striidt om har eigen posysje sa sterk mooglik to meitsjen. Hja ‘jowt’ oan it folk, sûnder mis: smoute forhalen en ‘foar de Fryske bern’, mar hja freget ek: hja tapet krêften ôf foar harsels. Hja jowt it Fryske folk in bisteansreden, sûnder mis, mar it Fryske folk moat har ek in bisteansreden skaffe.
Allinne troch it sa to sjen kinne wy ús frijmeitsje fan de romantyk en de mythe en it selsbidroch en de skiednisforfalsking. Wol immen yn de slach by Warns Gods finger sjen, my goed. Mar hwat forbyldet immen him sadwaende? My tinkt, foarsafier't ús minsklik oardiel strekt, hawwe dy boeren fan Warns allinne mar woun om't hja de sterksten wiene en hawwe hja fochten om't it forset harren it gaedlikste talike. Soene hja earder oan Fryslân tocht hawwe as oan eigen hûs-en-hear en dochters? En jildt itselde net foar dy forneamde diken dêr't Inne de Jong sa'n biwiis fan vitaliteit yn sjocht? It fuortbistean-moatten fan it Fryske folk rjochtfeardigje hja net. Dy diken binne net oanlein om in folk ta bloei en gloarje to tsjinjen, mar om it wetter bûten de drompels to kearen. En hwat foar greate eare stekt der yn, lyk as al gâns lju ús wiismeitsje wollen hawwe, en nou ek Inne de Jong ús wer fordútse wol, dat dy ivige stoere fiskers en arbeiders en boeren it Frysk foar ús ‘biwarre’ hawwe? Hwa fan dy goede sielen út de 17de, 18de en 19de ieu hat ea biwust foar de kar stien: myn memmetael of dy oare? Sokken died soe men allinne wurdearje kinne om syn motiven. Mar dy motiven - binne der net, of allinne dit: dat it blykber foar dy fiskers en boerelju makliker wie Frysk
| |
| |
to praten as Hollânsk. Hokker suver minsklike fortsjinste leit der yn it isolemint dat ta dat biwarjen de kâns joech? Wy kinne allinne dy histoaryske feitlikheit, dat ‘wûnder’ as men wol, akseptearje as in mooglikheit om in ‘bi-weging’ op priemmen to setten, in biweging, dy't, lyk as b.g. East-Fryslân ús sjen lit, ek sels bistean kin as de boeren en liskerlju minder fêsthâldend west hawwe. Wy blaze de ballon fan ús biweging op, en hy is hwat kleuriger en hwat foarser fan bistek as dy fan East-Fryslân. En wy biwûnderje ús ballon of lekje syn bihindigens en kleureearmoede, krekt sa't it ús ynfalt, en it jowt ús libben fordivendaesje, en soms follet it ús libben. Dan binne wy fan dy trouwe biwegingslju dy't nea in stek falle litte. Bodders. En wy hawwe rjocht op dy pretinsjes. Hwant al ballonne-blazend arbeidzje wy oan ús eigen forwêzentliking, oan ‘de sin fan ús libben’, en tagelyk breidzje wy mei oan de hoas fan de skiednis, like goed, en gâns spektakulairder en mei mear avontûr op in apart plakje yn it skiednisboek as de anonime boer dy't syn lân bidonget en de frucht rispet. En dy boer docht dat ek yn 'e earste pleats om himsels to forwêzentlikjen, syn libben in sin to jaen, en pas yn 'e twadde of safolleste pleats om Fryslân in plak op 'e wrâldmerk to foroverjen.
Hwerom is dizze korreksje op ús romantyk sa breanedich nou en dan? Om't it mei ús persoanlike motiven to dwaen hat. Ik leau net oan dat alles-opofferjende altruisme dat de ‘bodders bisielet’. Yn dat bodzjen skûlet in fikse poarsje persoanlike machtsdriuw. E'n sels is in great part fan it biwegingsfanatisme tsjin ‘oarstinkenden’ (Fries of net-Fries) allinne mar to forklearjen út persoanlike rankune, om't in oar bihalven it heil en it nut ek it opofferjende net sjocht yn ús eigen striid.
Ik wol de leafde-ta-Fryslân net ûntstride as in réaliteit. Dy leafde bistiet en is in kostber ding. En yn dy leafde ta Fryslân skûlet gâns mear soun sentimint as yn de leafde fan it Piet Hein- en ‘stoere knapen’-soarte dêr't guon Hollanners sa mei tangele sitte. Mar ik wol al ûntstride dat dy leafde foar Fryslân de iennichste driuwende krêft fan ús biwegings-warberens wêze soe. Men soe Fryslân ek leaf hawwe kinne en der by lizzen gean, om ienfâldich en stomwei fan jins leafde to genietsjen, om myn part de ierde tútsje. Dat wy fan ús leafde ta Fryslân in striid foar de Fryske biweging meitsje, is it hwat oars as in ge- | |
| |
folch fan it feit dat de minske in aktyf wêzen is, dat hwat dwaen wol en hwaens aktiviteit freget om ‘Ergebnisse’, om selsforwêzentliking en selsbifêstiging? Dy selsbifêstiging is it dy't wy sykje yn 'e Fryske striid. Wy binne net roppen en wy wurde net fan it folk roppen: it folk hat net om ús frege. Wy hawwe ús sels roppen. Wy dogge in biwuste kar, dy't net by de graesje fan foarbistimming of needlot leit. Wy dogge dy kar om't wy der stomwei nocht oan hawwe, sels nocht oan it kankerjen en de mismoed dy't ûnforwrigber oan ús Fryske kar forboun binne. En jitris: hwat minderweardichs stekt dêryn?
En om nou op it plak fan de dichter yn de Fryske striid to kommen: ik leau net oan de formule fan Schurer, hoe ek bidoeld. In dichter is ienfâldich in persoan dy't fersen skriuwe kin, en dy't se skriuwt as er der sels forlet fan hat, dat wol sizze: as de kultuersituaesje dêr't er yn forkeart der forlet fan hat. Der sit neat heroyks of glorieus yn, dat de dichters op Kneppelfreed foaroan stiene. Dy oanwêzichheit biwiist earder har nijsgjirrigens as har komplete minsklikens. En dat dichters oppakt en by Mr. Hollander op it matsje roppen waerden, seit my like min mear as dat it treurich genôch wie dat der gjin oaren biskikber wiene. Fansels haw ik neat op Kneppelfreed tsjin, sels net ta in hichte op it feit, dat fan Kneppelfreed in nije mythe makke wurdt, as it mar in mythe bliuwt foar ekstern gebrûk: as propaganda-middel by ‘it folk’ en as kjelmakkersmiddel by de Hollanners, d.w.s. as demagogysk middel om ús eigen striid foar selsbifêstiging to tsjinjen. Mar foar yntern gebrûk (en dat is dochs de bidoeling fan immen dy't stikken yn de Tsjerne skriuwt) hat sa'n mythe gjin wearde hoegenamt. De fout sit dêr, hwer't wy de mythe brûke ta ús selsforwêzentliking ynsté fan ta de striid dêrfoar.
De dichter en de strider kinne allinne yn safier ien wêze, as hja twa foarmen binne fan syn selsbifêstiging. En sels yn it gunstichste gefal bliuwt der in brek, in hybris. Hwat Inne de Jong as in gelok sjocht: dat de Fryske skriuwers meastepart ek striders binne, en dat dat harren ta komplete minsken makket, is by my in ûngemak. Hwant altyd sil de strider de dichter yn 'e wei stean en oarsom. Wy kinne net oars meast, en sjogge ornaris noch wol kâns fan de need in deugd to meitsjen. Wy forlizze de klam fan it dichterskip op it striderskip as wy fiele dat it mei
| |
| |
it dichterskip net mear wol, as ús selsbifêstiging op dat punt tokoart sjit. Wy stride om dichtsje to kinnen en dichtsje soms om fierder stride to kinnen. En neat is yn steat en help ús oer dy brek hinne.
En likemin as de strider ta objekt fan syn doelen it folk hat, hat de dichter dat. Fan it folk as de gobberjende bern en de dichter-keardel as Sinteklaes leau ik it measte net. Dat in dichter ‘foar it folk’ skriuwe kin, meitsje wy ús allinne mar wiis. It soe delkomme op in frijwillige kastraesje. As dichtsjen in doel hat, is it de selsforwêzentliking. En dy selsforwêzentliking is ienfâldichwei boun oan grinzen. En alle motyf fan foar-it-folk-to-skriuwen hâldt de net-útsprutsen erkenning yn fan eigen bigrinzging en bimantelet de spyt dêroer. Oan de frijwillige selsopoffering fan de dichter dy't him biheint ta de bifetlikheit fan it folk leau ik net, ienfâldich om it feit, dat in dichter pas earlik is, as er al syn potinsjes spant, en bisiket it sa goed to dwaen as him mooglik is. In kunstner kin allinne efterôf konstatearje (mei blidens of mei spyt) dat syn wurk blykber ek de ‘ienfâldige’ man oansprekt of it blykber net docht. It is in kwestje fan it twadde of tredde plan. Hy kin oars net wêze as himsels en skriuwe ta syn selsforwêzentliking. As Inne de Jong to kiezen hie tusken in great dichter to wêzen mar net fan syn folk forstien to wurden èn in tredderangsdichter to wêzen, al fan syn folk forstien, soe hy it earste kieze. Dat hoecht net to bitsjutten dat dy tredderangsdichter gjin wearde fortsjinwurdiget en dus to swijen hat. It hoecht likemin to bitsjutten dat de dichter him boppe syn folk to stellen hat en libje yn ivoaren tuorren. Hy kin it misforstien-wurden mei humor nimme en gerest ‘út eigen wurk foardrage’. Mar lit er him net wiismeitsje dat er it docht om it folk. Hy docht it om himsels, om eigen selsforwêzentliking.
Dizze visy is net nij. En it is in kâld en guodkeap kunstke om op dizze wize alle dieden fan altruïsme nei de fordommenis fan it egoïsme to forwizen. De primitive opfetting fan weijaen om eigen macht to formearderjen noch dêrlitten, is it alhiel net nedich om alle ‘goede dieden’, fan minskerêdden oant kadeautsjesjaen, út eigenleafde to forklearjen of mei help fan in theory bispotlik to meitsjen. Eigenleafde is hwat oars as selsforwêzentliking. Boppedat hawwe de minskerêdders ornaris minder pretinsjes as de ‘boeken-foar-it-folk-skriuwers’. En krekt dy pretinsjes en
| |
| |
it fan de need fan net better to kinnen in deugd meitsjen fan net better to wollen, meitsje harren ûnfordraechlik.
Nij is dizze visy net. Mar hja skynt yn Fryslân sa nou en dan ris wer útsprutsen wurde to moatten, al sil hja iderkear wer misforstien wurde en útracht foar in ‘ontluistering’ fan hillige dingen, ienfâldich om't men de mythe net sjen wol foar hwat hja is: help- en striidmiddel, mar har sjen wol as in forantwurding, in djippere ûndergroun, in teken fan rjochtfeardiging. En it forlet fan dy mythe ek bûten de sfear fan it taktyske middel, dus foar yntern gebrûk, liket my in biwiis fan tokoart oan oertsjûging. Hwant de a-romantyske visy slút alhiel net de striid en de propaganda út. As it folk der is foar de biweging, hat de biweging it folk nedich en sil elke man foar de biweging op it folk woun in winstpunt wêze, al wie it allinne mar troch it keapjen fan boeken en it biteljen fan kontribúsjes. Dizze visy slút sels, om in moadewurd to brûken, it engagé-wêzen net út, hâldt dat earder yn, om't yn dizze skôging it engagement earliker en suverder is en syn objekt net forskûlet efter de moaije phrase en de franje. E'n it wol my oan, dat it tokoart oan engagement yn Fryslân krekt to forklearjen is troch it oerhearskjen fan de mythe, dy't de bounens forlammet. Der is in tokoart oan engagement yn Fryslân. Wy hoege allinne mar it hear fan de litteratuer oer to sjen en de grize rint ús oer de grouwe om it geknoei en gepiel mei talint dat net ta in útdragen sack komt. As 80 à 90 pst. fan de by de Tsjerne-redaksje ynkommen kopij ôfwiisd wurde moat, is dat wier net om't de easken fan de redaksje to heech steld wurde. Dy binne earder de helte to leech. It is ek net omdat der gjin talint is. Mar om't der binammen ûnder de jongerein in universele ûnmacht is ta in folsleine oerjefte, ta de twang om der ‘hwat moais’ fan to meitsjen. En ik bin der fan
oertsjûge dat in great part fan dit tomin oan engagement op rekken to skriuwen is fan it feit dat de driuw ta suvere en oprjochte en byneed ‘fakkundige’ artistisiteit duorjend en iderkear slimmer fortribele wurdt fan de romantyske phrasen út de âlde doaze fan de ‘leafde ta it folk’ en tabihear, dêr't Inne de Jong ús in op himsels knappe gearfetting fan jown hat.
|
|
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd