|
| |
| |
| |
E.B. Folkertsma:
Hoe rint de dusse foar 't hoal fan neander?
Ljouwert, Gersmoanne 1953.
Achte Hear.
Tank foar jou libben en optein brief, dêr't it jo suver yn slagge is, it byld fan in eardere, romantyske tiid werom to roppen. En dochs, al hoe bliid ik der mei bin, achtsje ik it tsjinstich, jo to warskôgjen, Dat soe ik net dwaen, as jo in âld man wienen; mar út jou hiele skriuwen kin en mei ik bigripe, dat jo jong binne en noch foar it lange libben steane.
Yn it wolnimmen dus: haw de dichters net heger as har wurk, soe ik jo riede meije. Forienselvigje har der net ienris mei. Jo kenne dy maten net. Hwat jo, oan jou brief to fornimmen, wol kenne, binne fersen, forhalen, kritiken, komposysjes, skilderijen, tekeningen fan harren. Jo hoopje mei harren persoanlik yn 'e kunde to kommen? Dat kin allinne gjin kwea, as jo har net foar in apart slach mannen, mar foar hiele gewoane lju oanmerke, trochinoar net better en net minder as alle man. Oars, kin ik jo yn it foar wol sizze, wurdt alle moeting en kunde ier of let in ôffaller foar jo.
Miskien falt myn antwurd jo hwat kâld op 'e lea. Dat soe my muoije; lykwols, harkje nei myn reden en lit yn jo omgean hwat ik bybring. Ik kin jo net forplichtsje it mei my iens to wêzen. Mar hoe bistiet de minske? Hy is minder èn better as syn wurk. It bêste yn him kin, it minste doar hy net uterje. Hwat er arbeidzjend, it sij mei de holle it sij mei de hannen, ta foarm bringt en bûten him stelt, is mar foar in diel fan himsels en himsels allyk; der sit teffens yn fan 'e foarteam, fan formidden en folk, fan tiid en moade, fan neifolging, fan oanlearing, fan forbylding. It is net allinne persoanlik, mar ek saeklik; net allinnich yndividuëel, mar ek sosiael en algemien; net allinnich ideëel-minsklik, mar ek faktechnysk. It ien mei it oar jowt it wurk gjin suver, fanselssprekkend portret fan syn makker, mar in byld dat yn 'e utersten ideälisearre en binnen de utersten normalisearre is. En net oars stiet it mei de dichter. Hwer't
| |
| |
men út kunst ta bislute kin, is dêrom allinne de kunstner forsafier't, sa goed en sa persoanlik dy him der yn uteret. Mar der konklúzjes út to lûken oangeande de minske yn 'e kunstner, dêr moat men tige forsichtich mei wêze.
O, ik fiel wol hwat jo yn 'e ban hat, en lokkich de minske dy't sa band wêze kin. Jo binne yn 'e forbylding, dat kunst it allerbilang'rykste fan en yn it libben is. Ik woe dat jo gelyk hienen, en kin it ek net helpe dat it net sa is. Hwerom soe it meitsjen fan in sonnet bilangriker wêze as it omhakjen fan in hoeke tún? Of it optuorkjen fan in kathedrael as it fordylgjen fan rotten en muskiten? Of in útfiering fan 'e Mattheuspassion as it bistjûren fan in gemeente? Fan bilangrykheit is oan soks gjin forgelykjen. By it iene sawol as by it oare is it bilang, hwat foar sin it hat en hoe goed it dien wurdt. Alles is bilangryk op syn tiid, op syn wize, yn syn formidden en yn forhâlding ta syn doel. Fan dat oangeande nimt ek de kunst gjin apart plak yn. Hja hat har maetskiplike bitingsten. Leauwe jo, dat der noch folle oan kunst dien wurde soe, as it minskdom ûnder de muskiten rekke, it lân foar wyld lizzen bleau en de steat net bistjûrd waerd? Soe it dêrom de baes net wêze, dat wy fan alle forgeliking ôfsjogge en de dichter sljochtwei wurdearje nei't en forsafier't er g'oed wurk leveret yn syn fak? Sa dogge wy dochs ek mei de arbeider, de timmerman, de skoalmaster, de dokter?
Alhoewol, né, op 'en lêsten is it jo leau 'k dochs net om 'e bilangrykheit fan dat folk to rêdden. As ik jou brief net slim misbigryp, sjogge jo yn 'e dichter fóár alle dingen de ynteressante minske. Hwat jo yn him lûkt, is noch net ienris sa lyk syn wurk, mar yn 'e earste pleats syn libbenshâlding. Hwant krekt út dat wurk, noch oanfolle mei hwat omswevende grappen en anekdoaten, hawwe jo jo fan dy libbenshâlding in foarstelling makke. En mear is de romantyske forbylding net nedich. Ik kin jo leau 'k wol moai krekt biskriuwe, hokfor byld jo fan 'e man hawwe. Hy is oant yn 'e fingerseinen artyst. Net allinnich as er ta skilderjen, musisearjen of dichtsjen komt, mar ek as er neat docht. Neat oan him is proaza, alles poëzij: syn eachopslach, syn klaeijing, syn sliep. Wis, it is de iene better oan to sjen as de oare; sommigen hawwe it ûngelok of de fine ynliz, forklaeid to rinnen as boarger. Mar dat binne hja net, o hea né! hja bisteane krekt ûnboargerlik. Dêrom is it mei har maetskiplike karrière gauris ek in bihyplike saek. Mar hwat soe
| |
| |
dat? Dat is allinne slim, as de maetskippij oanklag'e wurde moat; de mannen sels makket it allinne mar ynteressanter. Har libben is ommers ien protest tsjin konvinsje, offisialisme en leagen; striders foar de frijheit binne it, foar de earlikheit, foar de spontaniteit en de originaliteit. Hja wolle en kinne net boun wêze, oars as troch de wetten fan 'e kunst, en binne balling ûnwennich fan it heitelân fan 'e ideäle skientme. Hoecht it dan nij to dwaen, dat hja yn 'e wrâld dêr't hja hinneband binne, har mar op inkele plakken thúsfiele en ûntjaen kinne? To witten dêrre, hwer't noch in skyn fan it forlerne paradys foar har sinnen teisteret: yn 'e stilte fan de natûr en yn 'e roes fan it kafé, mids it sibskip fan 'e maten en op koart of libbenslang avontûr by de froulju? Jawisse, sa is it: de drank is har libbens-elikser, de frou har hege hulde, de camaraderie mei de maten har eed fan trou. Ridderlike avonturiers binne it, dy't har eigen, frije, royale wegen geane. Fansels sil it net altiten tafalle, mei harren om to gean. Sokken moatte wol nuvere oankomsten, lêstige eigenskippen en ûnreedlike grounen hawwe. Mar ek op har ûnfoardielichst bliuwe hja minstens like ynteressant; ek as hja yn wurd of yn died ta banaliteiten forfalle, bihâlde hja har adel. En dat forname libben krânzje, sokke eale wegen geane hja mei sang en mei klang.
It mist my net, dat is jou dichter: romantikus, troubadour, libbenskunstner en bohémien, allegearre tagelyk. En sa komme se lokkig'ernôch ek foar, hjoed de dei sels noch; lykwols mear ûnder lju dy't nea in fers skriuwe of in boerepleats bouwe of in muzykstik meitsje as ûnder de mannen dy't foar kunstner bikend steane. Jo moatte se allerearst sykje ûnder boerefeinten, fékeaplju, swalkers by de wegen, skippers, oannimmers, polderjonges en deeglike boargers, earder as by de makkers fan kunst. Dat is in treastlik idé; it seit, dat der gâns mear dichters binne as jo miene en ik wit. Dichtsjen is net allinne mooglik yn fersen en bylden, mar ek mei it libben. En har libben ta in gedicht meitsje dogge lang alle dichters net. Al hawwe hja dy driuw wol yn har, by forskaten komt it net folle fierder ta utering as yn har kunst. Dêrbûten binne hja hiele sljochtwei minsken en de earste de bêste boarger. Ek de dichters is neat minskliks frjemd. Hja hawwe de deugden, mar ek de ûndeugden fan 'e minske. Sa frij as hja binne of wêze wolle, sa fêst kinne hja tagelyk sitte yn 'e konvensioneelste boargerlike en maetskiplike bannen. Hoe't it ek forklearre
| |
| |
wurde moat, fan 'e nijsgjirrichste en briljantste fersen wurde skreaun troch poëten, yn selskip, omgong, it libben sa forfelend mooglik. Jo kinne kunstners treffe, deun en dea op in healtsje, of synysk en banael oer de frou, of allinne kâld foar harsels libjend, of maten birabjend en ta alle ûntrou en forried royael ré, of sa binypt as in kniper.
Mochten jo it sa treffe, lit it jo lykwols net ôffalle, nim neat kwea, en haw it wurk fan sokken der like heech om. Hwant dat wurk hat syn eig'en bistean en libben, frij fan 'e makker. En hwat dy makker sels oanbilanget, bitink dat er itende bliuwe moat. Ek syn lichem bistiet út ierde. En it komt net sa hiele faek foar, dat dit slach arbeiders mei har kunst allinne de kost foar harsels of har húshâlding fortsjinje kinne. Foar de stôk op hast allegearre moatte hja der hwat by dwaen, dat lykwols in great diel fan har tiid en har krêft easket. Bitink ek, hoe minskeûnmooglik it yn ús forsaeklikjende en fororganisearjende wrâld langer wurdt, rûmte to hâlden foar in libben fan romantyk, dream en avontûr. Hwer op sa'n ierde wolle jo noch tael en teken fan it forlerne paradys fine? Hwerearne kin de dichter him frij fiele en ûntjaen? Yn de natûr en de lânsdouwe altomets? Dy't al foller reitsje mei wenningen, minsken, toeristen, it lûd fan motoaren en it gewelt fan 'e technyk? Bitink dêroerhinne, dat ek de kunstner yn steat en maetskippij steld is en dus by gjin mooglikheit fan it boargerskip ûntkomme kin. Of't er it wêze wol of net, hy ìs boarger. Syn sin foar frijheit en originaliteit mei noch sa great wêze, tûzen bannen oan 'e boargerlike mienskip biskiede gâns in diel syn libben en syn wei.
En hwat noch it measte, hwat by einsluten alles seit: de dichter is minske, krektlyk as alle minsken earne tusken min en best. Syn wurk tsjûget tsjin, mar ek fóár him. As er tominsten net sa romantysk wêze wol, dat er him yn 'e forbylding' dichtet, boppe Jan en alleman to stean. Hy sil syn rjochtfeardiging dan ek net sykje yn der út rinnende of sels boppeminsklike deugden, mar fóár alle dingen yn 'e sljochte solidariteit mei Jan, Pyt en Klaes. Jo tinke miskien, dat kunst lotteret? Kunst lotteret likemin as jild, krantlêzen en polityk. Mei seedlikheit hat kunst in bihyplik lyts bytsje ut to stean. Of jo moatte it seedlike lottering neame, dat hja de iene eigengerjochtich of heechmoedich makket en de oare nederich - yn it bigryp, hoe'n idealisaesje, normalisaesje of ynteressanterichheit er nedich is om him yn syn
| |
| |
wurk skien to forskûljen. Ta in dichterlike libbenshâlding, ta it dichtsjende libben hoecht de kunstner mar twa dingen; tankberheit en kollegialiteit. Hy heart to witten, dat it jefte is, syn kunstnerskip, dat it him hieltyd wer jown wurde moat. En hy heart him kollega to fielen fan alle fakman, likefolle of't dy boer, weinmakker, fisker, gûcheler of stjerrekundige is.
Koartom, achte hear, haw g'erêst de frijmoedichheit om de dichter foar minske, sûndaer en neiste oan to sjen. En dochs soe ik hwat mei him oppasse as ik jo wie. De man kin sa'n frjemde greatskens oer him hawwe. Kollegialiteit kin er fordrage, mar op in peil. Familiariteit fordraecht er fan gefolg'en net, en ûntskuldiging hat er net nedich. Ik woe him dan ek hielendal net ûntskuldigje, ik wol allinne mar sizze: Haw de dichter like heech as elk oar minske, en earje him yn 'e jefte dy't er meikrige hat.
Mei achtinge,
E.B. Folkertsma.
|
|
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd