De Tsjerne. Jaargang 8

[p. 101]

Jhr. J.W.J. Witsen Elias:
In theaterseisoen yn Ljouwert.

Alle kunst easket tsjintwurdich fakmanskip, ek al is dy út it dilettantisme, as men it sa neame wol, fuortkommen. Yn dizze maetskippij, dy't aloan mear spesialisearret, komt men der net mear mei nocht en goedwillichheit allinne en al mei it hûndert kear wier wêze, dat it toaniel fan oarsprong in typyske saek fan amateurs west hat, al mei it noch jimmeroan yn ‘rederikerskeamers’ en soksoarte leafhabberijselskippen bioefene wurde - dy kinne, al fanwegen brek oan tiid, net dy follesidige kapasiteiten opbringe dy't it moderne toaniel easket. Selst de fakminsken sjitte yn dizzen by uzes noch wol ris to koart. De Kalvinistyske ynslach fan ús folksaerd hâldt noch altyd in g'reat part fan ús folk by it toaniel wei en in ‘debyt’ foar lange rigen foarstellings fan ien en itselde stik kin mar selden foun wurde. Sadwaende binne yn Nederlân de toanielselskippen twongen mei in wiidweidich répertoire stêd en lân ôf to reizgjen en bring hieltyd wer oare stikken, sûnder dat hja aloan foar alle rollen de gaedlike krêften ta har foldwaen hawwe.

Yn it bûtenlân bart it faek, dat net in fêst selskip in stik yn stúdzje nimt, mar dat hja om in biskaet stik hinne in selskip groepearje, dat it dan somtiden jierren, en yn 'e measte gefallen dochs wol in jier lang, spilet. Dat de akteurs en aktrises krije alle tiid en taliz har yn har rollen yn to libjen. De skaedkant fan sa'n methoade is wer, dat de meidoggers dêr kleije oer to min fariaesje, wylst hja by uzes to folle ôfwikseling hawwe.

Dizze ynliedende opmerkings wol alhiel net mei sein wêze, dat it bloeijende amateurtoaniel yn Fryslân in nul foar 't sifer wêze soe. Dat bloeijen allinne al soe tsjin sok sizzen yn 'e pleit gean en boppedat hat eat dat men fan herten docht altyd syn wearde. Mar yn in skôging oer in seisoen biropstoaniel to Ljouwert, woene wy der al efkes op komme dat it foar ús amateur-toanielisten in ding fan bilang is en sjoch safolle moog'lik biropstoaniel, om op dy manear de eigen prestaesjes ris to hifkjen, de eigen grinzen kennen to learen en ynspiraesje op to dwaen. Nèt om der ‘oanwensten’ to learen of ta imitaesje fan de ‘greaten’ oer to gean fansels.

[p. 102]

It Ljouwerter toaniellibben wurdt bihearske troch trije organisaesjes: de foriening De Harmonie, de foriening Kunst aan Allen en de ‘Vriva’, in kombinaesje fan Het Vrije Volk, Instituut voor Arbeidersontwikkeling en VARA. Alle trije geane to wurk neffens it ‘útkeapsysteem’, d.w.s. hja akkoartsje mei in selskip oer in stik foar in fêststelde som en moatte dan mar sjen dat it de kosten hoedzje kin. De Vriva hat it fan datoangeande maklikst - dy organisaesje hat in soarte fan ‘sparsysteem’, hwerby't har leden jiers in stik jild opbringe, dêr't hja dan rjocht foar krije op tagongsbiwizen foar fjouwer foarstellings. It publyk is dus yn it foar fêstlein en hat to nimmen hwat syn bistjûr it foarset. Dat it dy kar wol wurdearret biwize de folle Harmoniesealen alle jierren wer.

De forienings De Harmonie en Kunst aan Allen kinne dat systeem by har leden net folgje. By âlds joech De Harmonie noch wol kouponboekjes út foar alle seis foarstelling's fan it seisoen, mar dat hat se farre litten; de lju kinne nou foar elke foarstelling apart kaerten keapje. Kunst aan Allen hat dit lêste systeem altyd al folge. Mei it each op de hieltyd oprinnende útkeapsommen en de priziger sealhieren (de lêstneamde faktor jildt foar de foriening De Harmonie as eigener fan 'e seal fansels net) en de lege tagongsprizen dêr't it Ljouwerter publyk ta wend is (trochinoar de helte fan dy yn Hollân) is dy methoade frijhwat nuodlik. In net útforkochte seal is altyd skealik en eksperiminten dêr't in greate kâns op in strop yn sit, kinne mar selden weage wurde. Dêr komt by de by útstek ‘boargerlike’ mentaliteit fan it measte publyk, dat oer it algemien net oer swiere kost mei en leaver in blijspul hat as in drama.

By einsluten binne de forienings hast nea alhiel frij yn 'e kar fan 'e stikken. Hja moatte Maert al hinnegean en liz de data fêst foar takom jier. Komselden kinne hja dan tagelyk al it to spyljen stik fêstlizze en boppedat wolle hja wol ris ôfwachtsje hwat it nije répertoire bringt. Is der dan hwat goeds, dan kin men it lang n't altyd bisette. De measte selskippen ‘doublearje’, hwat gauris ynhat, dat har g'reatste suksessen yn 'e greate stêdden hingjen bliuwe en dat de ‘provinsje’ yn 'e heinste keap is,

Byhwannear't men al dy faktoaren jilde lit, kin net sein wurde, dat it forstrutsen toanielseisoen to Ljouwert ûnder de mjitte bleaun is. Kunst aan Allen joech trije earnstige stikken, dêr't Tsjechow's ‘Kersentuin’ yn Sjarof syn regy

[p. 103]

en Vondel's Gijsbrecht hichtepunten fan wiene, en fjouwer blijspullen. De Harmonie hat twa serieuze stikken jown, dy't der dan ek wêze mochten: Shakespeare's Driekoningenavond en Pirandello's Hendrik IV en fjouwer blijspullen, wylst de Vriva de tsjerke midden yn it doarp liet en fan elk genre twa stikken joech.

Dy ûnderskieding tusken earnstige stikken en blijspullen is fansels mar sahwat-sahwat; in goed blijspul is folle mear wurdich as in swak treurspul en dêrby, Driekoningenavond is byg, meastepart blijspul, soms klucht en mar hjir en dêr flymjend earnstich, mar in opfiering lyk as dy troch it A.T.G. ûnder Van Dalsum syn regy pleats foun, mei de greate man fan it Leidse Plein diskear yn 'e kluftige rol fan Tobias Hikkenburg en Annie de Lange as in forrassende en meinimmende Viola, is dochs grif in tige serieus toanielbarren.

Fan like great bilang wie de opfiering dy't de Haagse Comedie jown hat fan De Kersentuin. Yn dit stik fan Tsjechow bart uterlik mar in lyts bytsje; it is in typysk Russysk stik, fan dizenige minsken mei dizenige langsten, en fan stimmingen dy't sûnder ophâlden op-en-delje en ôf-en-oanje. Fansels is der in dialooch; der wurdt selst mar tapraet, nei Russyske trant, mar it swijen is yn dit spyljen dochs fan like great bilang, likegoed as de groepearringen fan 'e meidoggers, dy't yn fine, hieltyd wikseljende nuansearringen, jin tige hwat sizze. Foar net-Russen in uterst swier spylber stik, mar de Russyske regisseur Sjarof hat yn 'e leden fan De Haag'se Comedie tige yntelligint materiael foun, dat him nei syn oanwizings flijde en foar in opfiering soarge dy't in útforkochte seal sa yn 'e bisnijing hie dat men it sykheljen forgeat. Ida Wasserman, Bob de Lange en Paul Steenbergen hiene it greatste oandiel yn it sukses, mar der siet yn dy opfiering, dêr't elke rol tige syn gerak hawwe moast, net ien swak sté!

Tige weagjen wie de wakker kostbere opfiering fan de Gijsbrecht van Aemstel troch it Amsterdams Toneel Gezelschap. Kunst aan Allen hie dêr ommers de tagongsprizen om forheegje moatten; lykwols wie de seal yn twa dagen útforkocht. Mûlk wie de bilangstelling' ek oanfitere fanwegen it ôfskie fan it A.T.G. dat syn lêste seisoen spile en dat mei dizze opfiering fan Vondel's amper spylber treurspul fannijs biwiisde, hoe'n kostlik kultuerbisit Amsterdam him ûntglûpe litten hat mei it fuortbistean fan dit selskip ûnmooglik to meitsjen.

[p. 104]

De Harmonie en Vriva brochten nei elkoar Pirandello's Hendrik IV, spile troch it Rotterdams Toneel. Dit spul fan it leed dat de minsken inoar oandogge, mei't se dochs winliken maskere foar inoar oer steane, is de greatste triomf wurden foar de haedpersoan, Ko van Dijk, dy't yn syn wifkjen tusken waensin en wiisheit goede stipe foun by de oare leden fan it selskip.

Waensin en wiisheit soe men ek it thema neame kinne fan Charles Morgan's ‘Via Lissabon’; allinne wie de waensin (fan de oarlochsdemoralisaesje) hjir natuerliker en oannimliker yn forarbeide as de wiisheit dy't yn 'e metafysyske oplossing fan it drama to sykjen wie. Mei't al dochs in boeijend stik, dat Ank van der Moer en Ellen Vogel binammen goed brûkte kânsen bea, en Mien Duymaer van Twist tiid en taliz joech, to demonstrearjen hoe knap de ‘âldtsjes’ ek in lytse rol wisten to bringen.

Dat net elk serieus stik bilangryk hoecht to wêzen, biwiisde de opfiering fan ‘Het is tijd, dokter Schweitzer’ foar Vriva troch it Volkstoneel. In praetstik, dêr't men de goede bidoeling foar de died nimme moast, en lokkigernôch ek naem.

Yn it bigjin fan dit seisoen wiene Kunst aan Allen en Vriva beide ôfflein op ‘Een vrouw met een klein hart’ fan Crommelynck, dat de Nederlandse Comedie op har répertoire set hie. Ljouwert hat big'ryplikerwize syn favoriten ûnder de aktrises, en yn dit blijspul spile ien dêrfan: Mary Dresselhuys. Nou, it wie grif in amusant gefal, boppedat typysk Parizer boulevard-toaniel en dus sadanich op it kantsje ôf, dat guon memmen har hwat skammen foar de greatjonges dy't se sûnder erch meinommen hiene. De Harmonie folge doe mei ‘Bobosse’ (Bobbeltje) fan de boulevardier André Roussin, dy't fierders hwat mear yn syn marse hat as Crommelynck. It is it suksesstik fan Comedia wurden en de greate triomf fan Guus Hermus, dy't. Bobbeltje spile. Spitich dat Comedia, dat ek syn lêste seisoen bilibbe, yn 'e Maert ôfskie nimme moast mei in neatichheitsje as ‘Waarom jok je, Chérie?’, dat as tuskending tusken operette en toaniel allinne troch in perfekte opfiering to rêdden west hie, mar nou hwat earmtlik oankaem.

Mei de oare opfierings yn it ‘luftige’ soarte kin men koart krieme. De Kunst aan Allen-lju koene har noch fornuverje mei Mr. H.M. Planten's sabeare-detektivestik ‘Het geheim fan dr. Spencer’, in biskaefde en fordiverdearjende

[p. 105]

thriller en mei de werberte fan ‘Fientje Beulemans’ dy't gelegenheit joech yn 'e kunde to kommen mei ús nijste selskip, de Rotterdamse Comedie, dy't tonearsten noch mar in biskieden oanwinst neamd wurde mei. Het Vrije Toneel, dat wol in tige muoilik forlies krige mei it forstjerren fan Cor Ruys, sleat foar Kunst aan Allen it winterhealjier mei in nuet Ingelsk blijspultsje ‘'n Eigen huissleutel’, dêr't men, yn 'e Peaskefakânsje, feilich de jongste ein mei hinne nimme koe.

De Harmonie liet De Haagse Comedie it lêste stik fan 'e forstoarne Louis Verneuil opfiere: ‘Staatszaken’, in formaeklik gearmjoksel fan Parizer en Amerikaenske seden, mei in baes rol foar Laseur. Dizze foriening stiet nou noch to wachtsjen ‘Engelen zonder vleugels’, it lêste stik dat Cor Ruys foar syn ploech regissearre hat. Vriva liet Enny Mols-de Leeuwe op in skerpsinnige en forrassend knappe wize ‘jongejanje’ yn it stik ‘De appels van Eva’, dêr't hja sawn frouljusrollen yn to spyljen hie. It selskip Kaart hie mei dit stik einlings ris hwat brocht, dat boppe it wenstige leech-by-de-grounske útstike.

Theaterpublyk moat opfieden en.... oanfolle wurde. Dat men moat ek, leafst net to let, omsjen nei de jongerein. Kunst aan Allen joech dêrom in foarstelling fan Heyerman's ‘Wijze Kater’ troch it selskip Puck, in selskip ‘fan jonge minsken foar jonge minsken’. En nou koe Cas Baas mei syn fortolking fan hwat in synysk-wiisgearige boarre net it oantinken oan Jan Musch fuortspylje, mar hwat hy en syn maten joegen wie dochs tige akseptabel, en it jeuchlike publyk hat der optein fan geniete.

Eidet men alles jitris oer, dan kin men net prate fan in igael seisoen; dêrfoar komme der in pear to hege toppen yn foar. Mar yn it ljocht fan 'e omstannichheden bisjoen, dêr't hja yn Ljouwert ûnder arbeidzje moatte en dêr't wy yn it bigjin op tsjut hawwe, mei men net ûntofreden wêze oer datjinge hwat presintearre wurden is.