De Tsjerne. Jaargang 8

[p. 81]

D. Kalma:
Dichter en styl.

‘Wy ha der wol hwat oan hawn’. Sa'n wurdearring likernôch, liket my de alderbêste ta, as men yn koarte wurden Fryslâns tankberens gearfetsje soe foar hwat Obe Postma it as dichter jown hat. Mei sokke wurden soe men yn syn styl bliuwe. Hja meije hwat koel klinke, hja sizze alles hwat men mar winskje kin, en it hiele folk fan de literaire fynpriuwer ôf oan de boerinne fan Surch en safolle hurder folks-tipen ta, ja hwat mear seit, yn al syn generaesjes, soe dêr yn meigean kinne. En faeks soene gjin wurden dizze dichter, dy't net ûnforskillich is op it stik fan syn literaire namme, mar ûnwiten mear bilang hat by de freonskip fan syn folk, sa folle sizze en sa wolkom wêze as sa'n ienfâldich en djip field wurd út de folks-mûle.

Hjir lykwols skriuwe wy foar ‘De Tsjerne’, foar minsken, mei men oannimme, dy't hwat bilang ha by Fryske literatuer; dat wy sille mear sizze moatte. Mear, mar wy meije dochs wol hwat oppasse. Postma's wurk fordraecht gjin lyryske krityk fan it soarte dêr't wy ienris Rixt har fersen mei wolkom hieten (Rixt harres fordroegen dat selsume goed!); en dizze dichter is sels in literair fynpriuwer, in fine hifker, dy't ek yn syn seis-en-tachtichste moai klear yn it dichterlike en skôgjende ûnderskaet. Ek al is hoedenens nou just net ien fan dy eigenskippen dy't ús sels meast siere, Obe Postma sille wy allinne neijer komme kinne as wy ús ynlibje kinne yn syn sfear, en dat sil net gean sûnder in bulte sels-bitwang en sels-krityk. Oan de oare kant, wy sille it rjocht en de plicht hawwe to praten oer syn tokoart sa goed as oer syn kinnen.

Dizze dichter is, lyk as wy nou goed witte, berne yn 1868; en syn dichterlik debút is fan.... 1900. Dat wol sizze, hy bigjint to dichtsjen op in tiid dat men nou ta de âlderein biheart. Sa net, it liket dat de nijste generaesjes it har wer hwat mear oan tiid bigjinne to dwaen; in generaesje dy't foar har tweintichste Fryslân op stelten hie, hat der sûnt '15 net wer west. Lit ús sizze dat de dichterlike fodkoer tsjintwurdich sahwat mei it 25ste iepengiet. It earste dat wy fan dizze âlde dichter ûnthâlde moatte,

[p. 82]

is, dat hy ienris jong west hat, - en dat er doe net dichte, alteast net publisearre. It twadde, dat doe't it einlings safier wie, it net barde yn Sljocht en Rjocht, mar yn de safolle fierder fan it folk steande Selskips-wurkjes, ûnder de sa ynbannige O.H. Sytstra, en mei dat fers dêr't boppe stiet: De Boerinne fan Surch. Stiltme, rêst, iensumens; ûnwennigens, effen.

Dan, sûnt 1900, syn produksje. It is nijsgjirrich, yn de Ynhâlden fan syn beide dielen Samle Fersen de jiertallen to bistudearjen. ‘A trickling stream’: jier op jier in himpen tal, einliken nea mear as sa'n stik of acht, njoggen, mar de mennichte fan jierren gearret. Fan nijs it alderg'reatste kontrast mei Rixt, dy't as in Maitiid útboarst yn dichting en dan jierren en jierren swijt, oant foar de eagen fan it forhearde Fryslân hwat hast leginde fan eardere generaesjes west hie, him fortichtet ta in jit selsum libbene en noutiidske figuer. In oar ding, dat men allinne fornimme kin oan it moai greate tal kearen dat dizze dichter oer himsels as dichter praet: hy is tear oer eigen wurk, it bliuwt him like nei as it ienris west hat. Ien fers stiet my fan sines foar dat net samle is: it wie in útiensetting mei in fan him tige heechset Hollânsk dichter (Boutens), dy't earne ûnwillich en ôfwizend oer eigen earder wurk praet hie: ‘'k Wol net mear witte fan dat reau’; dêr't Postma foaroer stelde, it hie syn libben west, en bleau dat.

Genôch om dúdlik to meitsjen dat Obe Postma, dy't altyd sa'n forlet hawn hat fan jongerein, nea de dichter fan in jongerein west hat. It is de klachte fan de Jong-Friezen hieltyd wer, hoe heech hja him as dichter ek setten: dizze man stiet mei syn antlit nei it forline ta. Men moat de tsjinstelling fansels net to abslút stelle: in hiel inkelde kear liket de dichter ek foar de takomst oer syn bitrouwen út to sprekken, lyk as oan de ein fan ‘Fan âlde Tiden’:

Noch winn' de krêften oan: de ierd' is jong,
En heger wille sil de middei jaen!,

ja, mei hwat goede wil kin Postma's Opwekking (fan 1915!) sels as in striidsang forstien wurde:

O feinten, o freonen, it libben is koart
En faei binn' de flechtige ûren! -

mar al hiene der tweintichris safolle sokke aksinten yn Postma's wurk to bikennen west, syn styl wie al dalik it

[p. 83]

folslein oertsjûgjende biwiis dat dizze dichter bûten ‘de tiid’ stie. Hwant it meast markante fan syn styl is hwat negatyfs: dat hy alle spanning mist. Hy swevet, hy glydt; hy stiet net.

Miskien binne der yn dy styl trije mominten to ûnderskieden. As foarste soe ik dan kieze wolle de hiele earste strofe fan dy Opwekking:

O feinten, o freonen, it libben is koart
En faei binn' de flechtige ûren!
De died of de wille! haw krêft, haw moed
De ploege of it reau to stjûren!
Forlern, forlern, aste sleau en slûch
Omhingest' oer heite wringe!
De died, dat is stribjen foar takomst en team,
Moai-ierde mei wille dy bringe!

Dat, mei syn driftige anapestyske biweging, syn Germaenske stêfrimen, syn hast lapidaire sizzing, is goede, treflike - en dochs gjin sterke rhetoryk; der is in forsearring. Eat klinkt deryn nei fan Harmen Sytstra, fan Piter Jelles; mar de twadde en tredde strofe binne al gâns mear praet as rop, en hjir moast roppen wurde. En set nou dêrnêst ris it juwiel Lok (as ik my net forsin is it Rinke Tolmans eare, dat hy foar it earst op 'e útsûnderlike wearde fan dat fers wiisd hat):

Hastou 't lân fan jonge langstme
't Hege lok op ierde foun?

Fier haw ik myn dreamen weide

En de himmel iepen sjoen.

Mar dou wiest in ienlik swalker
En de leafde koestou net.

Ljochte ierde wie myn leafde

Mei har hertslach gong myn hert.

Lyts en earmtlik wie dyn libben
En dyn krêft wol ier forgien.

Mar op sêftste amme triljend

Haw ik Skiente' lûd forstien.

Astou weitsjochst, sill' net bliuwe
Treastlik, leaven fan dyn bloed.

As dit eigen libben bloeide

Nei syn aerd, dan is it goed.

[p. 84]

Sa uterlik as it fers fan 1915 wie, sa ynderlik dit fan 1916. Alle spanning is bitard yn dit stille lústerjen, de stylmiddels kinne amper fierder forienfâldige wurde sûnder it fers to ûntbinen. Foar har dêr't gjin fers moai foar is salang't men der de ynspanning oan fornimme kin (ik hear dêr net ta, ik kin ek de technyk an sich biwûnderje, salang't it goede technyk is), moat dit fers wol de meast folmakke foarm fan poëzije wêze.

Ik meitsje foarbihâld foar it net-fers oer, it rhythmyske praet, dêr't de dichter him yn syn lêste perioade gauris yn utere hat. Ik ûntstriid it gjin bitsjutting, en binammen gjin charme; mar ek Postma syn kunst ûndergiet in greate forearming as de muzikaliteit plak makket foar de wiisheit. Foar psychysk monisme binne dêr de hânboeken, en foar de biografy eigenet him it proaza stikken better as it minder rhythmysk boun is. De dichter oertsjûget allinne dichtsjende.

Fan jongs ôf oan haw ik fier roun mei Postma syn wurk, en hat in iensidigens dêryn my dochs altyd hwat yn 'e wei west. Nei lyts fjirtich jier is dat net foroare. Mar de lêste twa rigels fan Lok binne ûntwapenjend. ‘As dit eigen libben bloeide Nei syn aerd, dan is it goed.’

Binne der folle oare Fryske dichters to neamen, dêr't dat sa wier foar west hat, as foar Obe Postma? Hat it dochs net bloeid, op syn fine, ynkearde, noegjende en foarname wize? En ha wy net allegear ‘dêr wol hwat oan hawn’?