De Tsjerne. Jaargang 8

[p. 67]

J.J. Spahr van der Hoek:
Ljochte ierde.

It byld dat men jin foarmet fan Dr Obe Postma, as men syn skriftueren lêst, dat is him hast folslein; twa wêzens yn ien: in dichter en in gelearde. Dat komt mear foar yn Fryslân, al liket my de kombinaesje dichter-biwegingsman algemiener. Oan syn foarwurd yn ‘De Friesche Kleihoeve’ to hearren, sjocht Postma sels de gelearde as in korreksje op de dichter:

‘Stel u een klein dorpje voor in de friesche kleistreek. Van het dorp voert weer een groene landweg naar een paar boerenplaatsen op een hoogte gelegen. Het is een kleine, hooge terp. Steil loopt van de grote schuurdeur af de weg naar beneden door den yester, waar juist het vee is bijeengedreven, de weilanden in. Wij staan naast het eene, oude huis en in alle richtingen zien we dorpen, kerktorens, gehuchten als dit en afzonderlijke hoeven, misschien ook een enkel stadje. En op deze stille plek, naast dit oude binhuis, met deze steile ‘reed’ voor ons, voelen we ons als door vreemde krachten eenige eeuwen in den tijd teruggevoerd. Wij zien de oude boeren, het lang vergane geslacht, met de zwaar beladen hooiwagens moeizaam de hoogte beklimmen en een machtig gemeenschapsgevoel, dat heden en verleden als een eenheid omvat, vervult ons geheel. De dichterlijke geest vindt zijn bezieling.

Maar er is nog een andere zijde van ons wezen, waarbij we ons niet verliezen in de aandoening der algeheele overgave, maar meer actief wat buiten ons is, hier het verleden, door het begrip tot het onze trachten te maken. Als zoodanig is het dat wij willen weten. Wij zouden willen weten, hoe het bestaan dezer terpgehuchten is geweest, hoe deze velden in grondstukken zijn verdeeld, hoe deze plaatsen zich gevormd hebben.’

Hwa't mient, dat de ynspiraesje ta it boppesteande op in terp by Koarnwert, dêr't Obe Postma 29 Maert 1868 (dus noch foar de Frânsk-Dútske oarloch) to wrâld kaem, opdien waerd, dy forsint him. Neist de âldste fan de beide pleatsen op it terpke Fiifhûs ûnder Allingawier, foun de dichterlike geast syn bisieling. En dy hat lang neiwurke, hwant al is de ynspiraesje mei sin wer ris op 'en nij skipe

[p. 68]

op in terpke by Ysbrechtum, wy fine dy yn mear as ien fers werom (bgl. yn ‘It libben dat forgong’) - to'n earsten foar it lêst yn it fers ta it hûndert-jierrich bistean fan de Fryske Mij fan Lânbou, dat opnomd is yn de ‘Geschiedenis van de Friese Lândbouw’, dêr't Dr Postma (al moai yn de tachtich) sa'n oardel hûndert bledsiden ta levere hat.

Hjirmei binne syn greatste wurken op wittenskiplik gebiet neamd. De Kleihoeve is syn haedwurk, de skiednis fan de Fryske Lânbou oant 1700 in oersjoch fan itjinge hy yn de rin fan de jierren foun hat oer de Fryske groun en it boerelibben - twa dingen dy't men ek hieltiten yn it dichtwurk moetet.

Hoe is Postma der ta komd en gean oer de Fryske skiednis en dan binammen de skiednis fan groun en minsken to set? It like earst dy kant net út to gean, hwant hy hie net it omtinken foar it bidriuw thús dat men fan in boeresoan forwachtet. Al moast er wolris beantsjesykje, swyljen of heariden die er net oan. En nei it gymnasium to Snits joech er him yn 1886 oan de Universiteit fan Amsterdam oan de stúdzje fan de wis- en natuerkunde; dit om to kommen ta it wezen fan de dingen. Dat foei ôf, ek doe't de filosofy der by helle waerd, mar Postma sette de stúdzje troch. To Amsterdam kaem hy mei alle kanten fan it libben yn 'e kunde; it wie doe de stêd fan Bouwmeester en Breitner, de wytbimûtse fammen en de hynstetram op 'e Dam, it Rokin spegeljend yn wif, giel lantearneljocht, mar foar Postma ek de stêd fan Rembrandt. Noch altiten is F. Lugt syn ‘Wandelingen met Rembrandt’ (to witten om en by Amsterdam) foar Postma ien fan de moaiste boeken. To Amsterdam kaem de studint ta skriuwen yn it studinte-almenak fan de Amsterdamsche Studentenbond, haedartikels yn it studinteblêd en yn it lêste jier ‘Brieven uit Amsterdam’ yn 'e Ljouwerter Krante. Neat wiist dan noch de kant fan lânbou- en kultuerskiednis út.

Yn 1893 wie Postma learaer yn de wiskunde to Tiel en to Tilburg, mar al it jiers dêrop waerd er bineamd ta learaer yn datselde fak oan de R.H.B.S. to Grins, De stúdzje waerd doe ôfroune mei it skriuwen fan in dissertaesje: ‘Iets over uitstraling en opslorping’. Dochs wie de natuer-, samin as de wiskunde, Postma syn leafhawwerij. Neffens himsels hied er dêr net in bûtenwenstich greate oanliz foar. Wis, hy joech der les yn (en goed!), mar de driuw om to witten stjûrde him de kant fan de skiednisstúdzje op. It

[p. 69]

klimaet to Grins wie der destiids tige gunstich foar.

Postma syn freon, de lettere heechlearaer Tsjitse J. de Boer, dy't om 1900 hinne al pielde mei de Fryske lânbouskiednis, joech him in ôfskrift fan it letter withoefaek brûkte sechstjinde-ieuske memoriael fan de boer-ealman Rienck Hemmema to lêzen. Bihalven de omgong mei en it foarbyld fan De Boer, wie dêr de stimulâns fan Prof. Dr I.H. Gosses. It Fryske lân en it Fryske boerelibben hiene doe de dichter Postma al lang woun en dit hat grif de wekker roppen bilangstelling foar skiednis-stúdzje deselde kant op stjûrd.

Mei it neisneupen fan faklitteratuer fornuvere Postma him net Hy makke reizen om it lân to sjen en binammen reizge er yn de boarnen. It measte oangeande it âlde boerebidriuw hat Postma út ynventarissen helle. Ta de stúdzje fan it lân wiene der de âlde registers en kohieren neist de kadastrale archiven. Alles dat de muoite wurdich wie, waerd sekuer oantekene yn gewoane skoalskriften; dat is stadichwei in samling sûnder ein (en sûnder kaertsysteem, hwant fan ‘fiches’ haw ik nea hwat sjoen) en like sekuer hifke op bitsjutting en wearde.

Sa is der in lange rige fan artikels ûntstien yn It Heitelân, De Vrije Fries, De Pompeblêdden, de Groningse Volksalmanak, it Tijdschrift van het Kon. Ned. Aardrijkskundig Genootschap, It Beaken, Frysk Jierboek, Fryske Plaknammen en folle net genôch, neist ôfsûnderlike útjeften lyk as: ‘De Fryske boerkerij om 1600 hinne’ (1929) en ‘It Fryske doarp as tsjerklike en wrâldske ienheid, foar 1759’ (1941).

Dr Postma hat sagoed it boerehûs as it boerebidriuw, de doarpsgrinzen sagoed as de diken, it stêdslibben neist it libben op it lân histoarysk bisjoen. Hy skrille likemin tobek foar etymologyske as rjochtshistoaryske problemen en sels is it sa, dat de stúdzje dy't foar him haedsaek waerd: de skiednis fan de kultuergroun, de fordieling fan de doarpsgrounen en hwat dêrmei gearhinget, sawol yn it rjochtsas yn it agrarhistoaryske komt. Alhoewol't krekt yn dit grinsgebiet lang net altyd oan hypothesen to ûntkommen is, hat Postma folle minder mei konstruksjes arbeide as de. measte rjochtshistorici.

Nei in oanrin yn de foarm fan in rige op harsels al wichtige artikels (meast yn De Vrije Fries): Een Friesch dorp in 1546 (1920); Virga en pes in de registers der kloosters te Fulda en te Werden (1923); De zoogenaamde vier-jaar-

[p. 70]

lijksche verdeeling van de hemrik (1925); De gemeene scharren van Hindeloopen en Molkwerum (1928); ‘“Truchstrinzende ritherne” en de verdeeling van de hemrik’ (1932), komt dan yn 1934 as in wurk, dêr't hast elkenien, dy't mei Fryske skiednis pielt, gebrûk fan meitsje moat ‘De Friesche Kleihoeve’, skreaun to Grins en ôfmakke to Makkum. In monumint, net hwat it tal siden oanbilanget, mar wol neffens de kwaliteit. In boek, dat net allinnich tsjûget fan de skriuwer syn skerpsinnigens, mar ek fan syn krityske geast, dy't net allinnich ûnfoldwaende fundearre hypothesen fan oaren (Swart en Van Apeldoorn) forsmyt, mar ek eigen earder skreaun en noch ûnryp wurk rjochtset. Sa wol Postma dêr net langer witte fan in pleatsestelsel (hoevenstelsel) op de Fryske klaei, mei yn forbân mei in foroare forklearring fan ‘virga en pes’.

It is net sa maklik, it Dr O. Postma oer alle boegen nei it sin to dwaen. Prof. Van Blom hie neffens him wol mear fan it Amelân meitsje kinnen, Mr Cuipers foldocht net alhiel yn syn stúdzje om en by Jistrum en hoe't Prof. Van Apeldoorn him net skammet om op Occo Scarlensis to seil to gean. Men hat yn ‘De Tsjerne’ lêze kinnen, dat it net itselde is oft men seit ‘der fait in apel fan de tûken’ of ‘der falt in apel fan in tûke’.

Mar goed, mei ‘De Friesche Kleihoeve’ is it wittenskiplik oeuvre fan Dr Postma út noch yn net ôfsletten; de stúdzje giet troch. Noch altiten kin men him as de dyk net to glêd is, nei it Ryksarchyf reizgjen sjen, in bihindich reiske sûnt er mei syn suster yn 1934 nei Ljouwert forfearn is. It mei dan sa hurd net mear gean as alear, likegoed komme der artikels los oer it boerehûs, de ‘pallia’, hân- en húsmerken, stêdden en útbuorrens, de ‘hoeven’ yn de sânstreken ensfh. It wie net tofolle frege doe't ik Dr Postma yn 1949 oansiet mei it forsyk om de âldste tiden to skôgjen foar ‘De Geschiedenis van de Friese Landbouw’ (1952). Hy fielt him lang net noflik sûnder wurkobjekt en mei Nijjier 1953 skreau er my: ‘As Jo noch ris foar sa'n boekje myn help nedich binne, dan mei plezier!’

Dit stie der yn it karakteristike kroantsjepinneskrift, dat neffens him tige dúdlik is, mar dêr't guon redakteurs en setters net oer meije. It is grif gjin skoalmastershân en dochs sjocht men de âld-learaer syn eardere steat wol oan. Men sjocht de âld-wiskundige mear as ien skiedkundich probleem mei in rekkensomke oanpakken en men heart de

[p. 71]

âld-learaer gauris oer âld-learlingen praten.

Guon miene, dat it by Dr Postma sa om en ta giet, dat hy nei in ûre wittenskiplik wurk op 'e klok sjocht en dan seit: ‘Kom, nou earst tsien minuten dichtsje’. It giet al hwat oars, al wurdt der likegoed oer ‘Aesge en Keimpe fan Blije’ skreaun as dichte. It is net myn opdracht oer de dichter Postma to skriuwen, mar wol hwat oer syn persoanlikheit en dan kin ik net alhiel by de wittenskiplike kant bliuwe. Hwat it dichtsjen foar Obe Postma bitsjut docht bliken út syn petear mei de greate Boutens, jierren lyn. Op in fraech fan Dr Postma sei Boutens: ‘Mijn gedichten? Als ze klaar zijn, gooi ik ze als vodden van me af’. Dêr't Postma oerhinne flapte: ‘Voor mij is elk van mijn gedichten de herinnering aan een gelukkig moment’.

Der is gjin reden om oan to nimmen, dat it wittenskiplik wurkjen him minder goed foldwaen soe, ek al net omdat it ûnderwerp almeast itselde is. En de dichter Obe Postma seit yn in fraechpetear mei himsels:

- Mar dou wiest in ienlik swalker
En de leafde koestou net.

Ljochte ierde wie myn leafde

Mei har hertslach gong myn hert.

[p. 72]